پيشسخن
يکی از بايسته ترين خويشکاریﻫﺎ ﻳ يک پارْمان (حزب) ﻳ شَهرآراستيگ (سياسی) آن است که پيوسته به شيوه ای پويا و فَراسَنجنده (انتقادی) درباره ﻳ فلسفه و دريافت ﻳ خويش از کشورداری بازانديشد. اين بازانديشی ﻳ زيرساختيگ سه چهره دارد:
۱) نوين ترين و کارآمد ترين شيوهﻫﺎ ﻳ کشورداری را بَررسيدن و واکافتن
۲) زيرساخت ﻳ ويژه ﻳ فرهنگ ﻳ کشور ﻳ خويش را پژوهيدن
۳) بهترين راهکارها را يافتن، برای ﻳ بَرنشاندن ﻳ آن کشورداری ﻳ کارآمد که در بستر ﻳ فرهنگ ﻳ خويش بگنجد
در اين راستا شاخه ﻳ هامبورگ ﻳ «حزب ﻳ مشروطه» ﻣﻰکوشد تا در زمينه ﻳ اين پژوهش و بازانديشی پيشگام بوده و با زنجيره ای از نشستﻫﺎ و نوشتهﻫﺎ هر سه چهره ﻳ نامبرده را واکاود. در نشستﻫﺎ ﻳ آغازين سنگينی ﻳ گفتمان بر چهره ﻳ دوم يا همان بررسی ﻳ تاريخی- فلسفی خواهد بود.
نوشته ﻳ زيرين بَرآهيخته ﻳ يک نشست ﻳ پژوهشی در شاخه ﻳ هامبورگ به گاهشِمُرد ﻳ ۲۰ ژانويه ﻳ ۲۰۱۱ است.

سخن آغاز
آيين ﻳ کشورداری در گستره ﻳ هر فرهنگ ای جُدياخته (مشتق) از فَرگان (اصل، پرنسيپ) ها ﻳ بنيادی ﻳ همان فرهنگ است. با بَرآهيختن و دريافتن ﻳ اين فَرگانﻫﺎ ﻳ بنيادی ﻣﻰتوان پيکره ﻳ يک فرهنگ را سراسر دريافت، بی آنکه به ﺗﮏتک ﻳ پديدهﻫﺎ ﻳ آن ببايست نگريست. سادﻩسازی ﻳ دستگاه ﻳ پهناور ای مانند ﻳ فرهنگ ﻳ يک کشور، با آنکه از سويی سيج (خطر) ﻳ کَژرفت (خطا) را در خود ﻣﻰپروراند، اما از ديگرسوی توانايیﻫﺎ ای در زمينه ﻳ داوری ﻳ سراسری و برآورد ﻳ گُبالِش (تکامل) ﻳ دوربرد ﻳ آن فرهنگ ﻳ بررسی شده با خود ﻣﻰآورد، که بر سيجﻫﺎ سنگينی ﻣﻰکند.
بررسی ﻳ کنونی آغاز ﻳ زنجيره ای از واکافت (آناليز) ها درباره ﻳ اين پرسش ﻳ مايِهﻭَر (مهم) است که تا چه اندازه ايران ﻳ کنونی - يا به گفته ای ديگر يک «ايران ﻳ اسلامی» - توانايی ﻳ آن را دارد که ازسويی به سرمايهﺩاری ﻳ ساﺧﺖْوَرزيگ (صنعتی) و از ديگرسوی به يک مردمسالاری ﻳ گيتیﺳﺎلار (سکولار) و آزادگرا (ليبرال) برسد.
اين پُرسمان (مسئله) با آنکه از زمان ﻳ آغاز ﻳ جنبش ﻳ مشروطه از سوی ﻳ برخی روشنﺍنديشان مانند ﻳ ميرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۱۲- ۱۸۷۸) يا ميرزا آقاخان کرمانی (۱۸۵۳-۱۸۹۶) به ميان آمد، يا دست ﻳ کم نامبرده شد، هيچگاه به شيوه ای بسنده و رهگشا پژوهيده نشد. از سويی سِپاش (فضا) ﻳ اسلاﻣﻰ ﻳ درون ﻳ ايران ميدان ای فراخ به اينگونه پژوهشﻫﺎ ﻧﻤﻰداد و از ديگرسوی توانايی ﻳ دانشگرانه (علمی) ﻳ نيازمند برای ﻳ واکافتن ﻳ اين پُرسمان ﻳ سنگين هنوز در ايران نبود. آنچه از آن پديد آمد بجای ﻳ پژوهشﻫﺎ ﻳ ژرف و نکتهﺳﻨﺞ بيشتر گفتماﻥها ای هَماگيگ (کلی) بسوی ﻳ بازگشت ای شورانگيز به ايران ﻳ باستان ﻳ «آريايی» بود.
آن بخش از باورها ﻳ آخوندزاده و پَسينيان اش که از همه بيشتر سزاوار ﻳ بررسی بود و هيچگاه دانشگرانه پژوهيده نشد آن بود که: ايران ﻳ پيش از اسلام در ساختار ﻳ نژاد و فرهنگ اش با اروپاييان همخانوده بوده و شايد که اگر اسلام و عرب به ايران آمده ﻧﻤﻰبود، ايران ﻣﻰتوانسته بود همان راه ﻳ پيشرفت ﻳ «خويشاوندان ﻳ اروپايی» را برود. بررسی ﻳ دانشگرانه ﻳ اين پُرسمان از ديد ﻳ نويسنده از دست ﻳ انديشمندان ﻳ آنروزگار ﻳ ايران برنمی آمد. نيز گرايش به جهانبينی ﻳ کمونيسم در بخش ﻳ بزرگ ای از روشنﺍنديشان و دانشﺁموختگان ﻳ ايران ﻳ آنروز آنان را از پژوهش ﻳ کنجکاوانه در چنين زمينه ای بازﻣﻰداشت.
در اروپا اما - که توان ﻳ پژوهش ﻳ اينگونه پُرسماﻥها بسی بالاتر بود - جنگ ﻳ دوم ﻳ جهانی و کنشﻫﺎ ﻳ شرم آور نازیﻫﺎ در نژادپرستی و بيگاﻧﻪستيزی ميل ﻳ به اينگونه واکافتﻫﺎ را - که ريشه ﻳ جدايی ﻳ ملتﻫﺎ و فرهنگﻫﺎ را ﻣﻰپژوهند - برای ﻳ چهل سال کمابيش به صفر رسانيد. از اينرو گرايشﻫﺎ ﻳ باستاﻥگرا در نيمه ﻳ دوم پادشاهی ﻳ پهلوی بدون ﻳ پشتيبانی ﻳ واکافتﻫﺎ ﻳ دانشگرانه در اروپا و آمريکا بيشتر راه ﻳ گرايشﻫﺎ ﻳ ميهنپرستانه و «خويش برتر پندارانه» را رفتند و نه تنها نتوانستند انديشه ﻳ همگانی را با خود در يک بررسی ﻳ خِردوَرزانه همراه کنند بلکه حتی از يافتن ﻳ پاسخﻫﺎ ﻳ بسنده برای ﻳ نويسندگان ای «اسلامگرا» بسان ﻳ آيت الله مرتضی مطهری و يا دکتر علی شريعتی - که کار شان در پايان کمابيش به «عرب پرستی» ﻳ کورکورانه کشيده بود - درماندند.
از ساﻝها ﻳ ۱۹۹۰ ﻳ ميلادی به اينسوی اما، که از سويی کشورها ﻳ اروپايی، کانادا و استراليا با اَندَرنَوَردان (مهاجران) ﻳ مسلمان، و از ديگرسوی آمريکا با اندرنوردان ﻳ مکزيکی به دشواریﻫﺎ ﻳ سنگين ای برخوردند، باری ديگر اين پُرسمان به ميان آمد که آيا همه ﻳ فرهنگﻫﺎ و يا نژادها در توانايیﻫﺎ و خواستهﻫﺎ ﻳ خويش همسان هستند؟ آيا مسلمانان - بويژه ﻳ مسلمانان ﻳ عرب و ترک - و يا مکزيکیﻫﺎ ﻳ کاتوليک ﻣﻰتوانند در يک گُبالِش (تکامل) ﻳ ميانبُرد يا حتی دوربرد هيچگاه به يک هَمبودگاه (جامعه) ﻳ پيشرفتﭘﺮور و مردﻡسالار و گيتیﺳﺎلار (سکولار) برسند؟
روند ﻳ گُبالِش ﻳ اين بيست سال ﻳ گذشته چنين ﻣﻰنمايد که کشورها ﻳ آمريکا ﻳ لاتين بهتر از کشورها ﻳ مسلمان پيش رفتند با آنکه بجز شيلی بسيار ناشايِشمَند (نامحتمل) پنداشته ﻣﻰشود که روزی بتوانند به آمريکا و اروپا برسند.
روزگار ﻳ کشورها ﻳ مسلمان اما روز بروز رو به فروکش و فروپاشی رفت. چنين ﻣﻰنمايد که گويی يک دشواری ﻳ بسيار ناگواردنی در شکم ﻳ فرهنگ ﻳ خويش يدک ﻣﻰکشند، که آنان را از هرگونه پيشرفت ﻳ رهگشا باز ﻣﻰدارد.
ترکيه و ايران، دو اميد ﻳ بزرگ ﻳ آن کوست (منطقه) نيز نتوانستند اميدها ﻳ فرازآورده را برآورده کنند. ايران ﻳ پس از انقلاب ﻳ اسلاﻣﻰ که گويی چرخ ﻳ زمان را ۱۴۰۰ سال واپس گردانده و يکسره به روزگار ﻳ خليفهﻫﺎ ﻳ اموی بازگشته. تجاوزها ﻳ جنسی ﻳ گسترده از سوی ﻳ پاسداران و زندانبانان به دختران ﻳ زندانی ﻳ چپ و مجاهد در ده سال ﻳ نخستين ﻳ «انقلاب» و پس از راﻯگيری ﻳ ۱۳۸۸ به زندانيان ﻳ جوان ﻳ ايرانی ﻳ از هر دو جنس بيننده را به ياد ﻳ تجاوزها ﻳ جنسی ﻳ جنگجويان ﻳ مسلمان ﻳ روزگار ﻳ خلفای ﻳ راشد و اموی به دختران و پسرکان ﻳ «آسواران» ﻳ کشته شده ﻳ ساسانی ﻣﻰاندازد.
ترکيه نيز با آنکه تاکنون از سرنوشت ﻳ ايران رَسته، باز آينده ﻳ روشنی به نگرنده فرازﻧﻤﻰنمايد. هنوز روشن نيست که آيا حزب ﻳ «دادگری و بالايِش» («عدالت و توسعه») خواهد توانست پايهﻫﺎ ﻳ کماليستی ﻳ ترکيه را خزنده بجود و سرانجام آنرا يکسره از پای درآورد. چيزی که روشن است آن است که در آستانه ﻳ جنگﻫﺎ ﻳ کَدْرايانيگ (اقتصادی) ﻳ سده ﻳ بيست و يکم، که همه برپايه ﻳ فناوری و پژوهش ﻳ برتر فرجام خواهند يافت، بيشترينه ﻳ ترکان با خوشنودی اين پارمان (حزب) ﻳ اسلامگرا را برﻣﻰگزينند و گويا آرزو ای بالاتر از آن ندارند که در ساختماﻥها ﻳ کشورداشتيگ (دولتی) روسری برسر گذارند و ﻣﻰنوشی را از کشور ﻳ خويش برچينند.
ما در اينجا برای ﻳ دريافتن ﻳ کارکرد ﻳ اسلام بر روان و رفتار ﻳ ايرانيان بايد به درآيِش (ورود) ﻳ آغازين ﻳ آن به ايران بازگرديم و فرآيند ﻳ اسلاﻣﻰشدن ﻳ مغز ﻳ ايرانی را در همان آغاز بررسيم.

دگرگونیﻫﺎ ﻳ ايران ﻳ زرتشتی پس از شکست از سپاه ﻳ اسلام
پس از شکست ﻳ ايران ﻳ ساسانی از سپاه ﻳ اسلام - و نابودی ﻳ فرهنگ ﻳ ايران ﻳ زرتشتی و جايگزينی ﻳ آن با فرهنگ ﻳ ايران ﻳ اسلاﻣﻰ - ژرﻑترين دگرگونیﻫﺎ در روان ﻳ ايرانيان ﻳ نومسلمان در ۴ زمينه رخ دادند:
۱) برداشت ﻳ مَردمُزاد (انسان) از هستی و جايگاه ﻳ خويشتن در جهان
ايرانی ﻳ زرتشتی خويشتن را يار و ياریﺭسان ﻳ اهورا مزدا در راه ﻳ گسترش ﻳ «نيکی» ﻣﻰپنداشت. فَرايافت ﻳ اين نيکی در چهارچوب ﻳ دين ﻳ زرتشتی گسترش ﻳ «آبادانی» و «افزونی» بود که شيوه ﻳ رسيدن ﻳ به آن در «خِرَدوَرزی» و «سخت کوشی» و «راست کرداری» پنداشته ﻣﻰشد.
ايرانی ﻳ نو مسلمان اما ﻣﻰبايست که خويشتن را بنده يا «عبد» ﻳ الله بباورد. تنها خويشکاری ﻳ او آن بود که دستورها ﻳ الله را بی چون و چرا بيانجامد. و البته اين دستورها پيوست ای به سازندگی يا گسترش ﻳ آبادانی در اينجهان نداشته و همگی به «نماز» و «روزه» و «حج» و «جنگ» در راه ﻳ نابودی ﻳ «دگرانديشان» يا همان «کفّار» ﻣﻰپردازند.
مردُمزاد (انسان) ﻳ ايرانی از «يار» و «همرزم» ﻳ يزدان که دوش به دوش با او و با تکيه بر خرد ﻳ خويش در آبادانی و آسايش ﻳ جهان ﻣﻰکوشيد به «بنده» يا «عبد» ﻳ الله دِگَرديسانده شد. بر روی ﻳ زانو افتاده، پر از ترس و هراس از کيفرها ﻳ سرور ﻳ خشمناک ﻳ خويش الله، فرمانﻫﺎ ﻳ او را جابجا و نه انديشيده به انجام ﻣﻰرسانيد، حتی اگر اين فرمان کشتن ﻳ دگرانديش يا پروانه ﻳ تجاوز ﻳ جنسی به او باشد. اين دگرديسی به باور ﻳ خود ﻳ انديشمندان ﻳ ايرانی ﻳ سده ﻳ سوم و چهارم ﻳ هجری ايران را از «شهر ﻳ آزادگان» و گردنکشان به «امت» ﻳ گردن نهاده و بَرده منش درآورد.
اين شيوه ﻳ نگرش به «سرور ﻳ آسمانی» نگرش به «سرور ﻳ اينجهانی» را نيز دگرگون ساخت. «امّت»، همانگونه که در پيشگاه ﻳ الله پر از ترس نماز بجا ﻣﻰآورد و هرگونه انديشه و گماﻥپروری به درستی يا نادرستی ﻳ فرمانﻫﺎ ﻳ او را در خود خفه ﻣﻰکند، بهمانگونه نيز بر روی ﻳ زانوها افتاده پر از ترس و ناله و خاکساری هر فرمان ﻳ «فرمانروا» ﻳ اينجهانی - يا همان «سلطان» - را نيز گردن ﻣﻰنهد. اگر هم هر از چند گاهی برﻣﻰخيزد و خشمﻫﺎ و ستمﻫﺎ ﻳ درهم فشرده را بيرون ﻣﻰريزد، خود بدرستی ﻧﻤﻰداند که چه ﻣﻰخواهد، زيرا انديشيدن درباره ﻳ درستی ﻳ رفتار ﻳ «سرور» را فراموشيده. فرجام ﻳ رستاخيزها ﻳ «امّت» ﻳ اسلاﻣﻰ در پايان چيزی نيست جز خونريزی و نابودگری و سالاری ﻳ «سلطان» ای ديگر که کمابيش در چهارچوب ﻳ زورسالاری ﻳ سلطان ﻳ پيشين رفتار ﻣﻰکند.
مردمزاد ﻳ زرتشتی ﻳ روزگار ﻳ پيش از اسلام اما از آنجاييکه از دين ﻳ خويش آموخته بود که حتی «اندرز»ﻫﺎ ﻳ «يزدان» را تنها پس از بررسی با خرد ﻳ خويش برگزيند، هيچگاه پيروی ﻳ کورکورانه و بَردﻩوارانه از فرمان ﻳ فرمانروايان ﻳ اينجهانی را نيز روا ﻧﻤﻰدانست.
(درباره ﻳ جهانبينی ﻳ بنيادی ﻳ زرتشتيان ﻳ روزگار ﻳ ساسانی نک. «مينو ﻳ خرد» و «بُندهشن». درباره ﻳ فلسفه ﻳ پيروی از خرد و دروﻥبينش (وجدان) حتی در رويارويی با فرمانروا نک. «شاهنامه ﻳ فردوسی»، برای ﻳ نمونه داستان ﻳ «رستم و اسفنديار».)
۲) مرزها ﻳ آزادی ﻳ مردُمزاد در انديشيدن و زيستن اش
ايرانی ﻳ زرتشتی در گزينش و يابِش ﻳ شيوهﻫﺎ ﻳ بهزيستی سراسر آزاد بود. نهاد ﻳ دين ﻳ زرتشتی تنها به او برخی «اندرزها» مانند ﻳ «راست منشی» و «خويشتنداری» را پيش ﻣﻰنهاد، که همگی آماج ﻳ خويش را در بالابُرد ﻳ فَرآورش (توليد) ﻳ آبادانی و دانش ﻣﻰجُستند. گذشته از واژه ﻳ «اندرز» در نوشتهﻫﺎ ﻳ دينی ﻳ زرتشتی واژگان «شايِست» و «نَشايِست» نيز بکار ﻣﻰرفتند و ﻣﻰآشکارانند که سخن از «بايست» و «نبايست» نيست. داوری ﻳ فرجامين درباره ﻳ درستی يا نادرستی ﻳ «اندرزها» و «شايسته»ﻫﺎ ﻳ دينی با خود ﻳ زن و مرد ﻳ زرتشتی بود.
فلسفه ﻳ دينی ﻳ اين «گزينش ﻳ آزاد» در آن نهفته بود که در داستان ﻳ آفرينش مردُمزاد از گوهر ﻳ «فروغ ﻳ يزدانی»، که هستی ﻳ «اهورا مزدا» نيز از همان گوهر باشد، آفريده شده بود! از اينرو - گرچه خرد ﻳ يزدان بزرگ تر پنداشته ﻣﻰشد - گوهر ﻳ خرد ﻳ مردُمزاد و خرد ﻳ يزدانی يکی ﻣﻰبود. بدينگونه مردمزاد براستی يار ای خودايستا (مستقل) برای ﻳ يزدان پنداشته ﻣﻰشد، که توانايی ﻳ آنرا دارد که راه ﻳ بهزيستی ﻳ خويش را خود بيابد. حتی اندرزها ﻳ يزدانی نيز ﻣﻰبايست از سوی ﻳ او تَراانديشيده و بشيوه ای خودخواسته و نه از بالا بايسته پذيرفته شوند.
ايرانی ﻳ نومسلمان اما ﻣﻰبايست که خود را «از گِل و لای» آفريده بباورد. خرد ﻳ او نه تنها کاری بکار ﻳ «خرد ﻳ يزدانی» نداشت بلکه تنها در آن اندازه پنداشته ﻣﻰشد که بتواند کيفرها ﻳ دوزخ را در پيش ﻳ ديدگان ﻳ انگارِش ﻳ خويش ببيند و از آنها سخت بهراسد. بسياری از فرمانﻫﺎ و آموزهﻫﺎ ﻳ الله با آنکه با يکديگر ناسازگار بودند ﻧﻤﻰبايست به هيچ روی او را به درستی ﻳ نهاد شان بدگمان سازند، زيرا که او از سروران ﻳ عرب ﻳ خويش زير ﻳ تازيانه آموخته بود که نهاد ﻳ فرمانﻫﺎ و گفتهﻫﺎ ﻳ الله دارای ﻳ «حکمت ﻳ الهی» هستند و در مغز ﻳ مردُمزاد ﻧﻤﻰگنجند. او بهتر است برای ﻳ گريختن از تازيانه و شمشير ﻳ اسلام در اينجهان، و برای ﻳ رَستن از آتش و شکنجه ﻳ جاودانی ﻳ الله در آنجهان، کوچکترين انديشه ﻳ گمان برانگيزانه ای اندر خويش راه ندهد و يا در همان آغاز خفه کند.
۳) نگاه ﻳ مردُمزاد به ديگر ﻳ مردُمزادان
ايرانی ﻳ زرتشتی زن و مرد را از يکسوی و زرتشتی و نازرتشتی را از دگرسوی برابر ﻣﻰپنداشت. او اگرچه شيوه ﻳ زيستن ﻳ خويش را بهترين ﻣﻰپنداشت اما بر آن باور بود که يک دين نه به خودی ﻳ خود بلکه تنها از برای ﻳ سودمند بودن اش برای ﻳ «آبادانی» ﻳ جهان، برای ﻳ گسترش ﻳ «دانش»، و برای ﻳ «بهزيستی» ﻳ همه ﻳ مردُمگان (بشريت) ﻣﻰتواند خود را دين و آيين ﻳ «بهتر» بشمارد. مردمزاد ﻳ والاتر آن مردمزاد باوريده ﻣﻰشد که راستمنش تر، خويشتندار تر، خردوَرز تر و کوشا تر باشد، از هر دين ای که ﻣﻰخواهد باشد.
ايرانی ﻳ نو مسلمان اما از عربان ﻳ بر او دست يافته و او را در «جهاد» شکسته و برده گرفته چنين ﻣﻰآموخت که مسلمان - تنها از برای ﻳ آنکه خود را «عبد» ﻳ الله ﻣﻰداند و برای ﻳ او نماز ﻣﻰخواند و روزه ﻣﻰگيرد و دگردينان را ﻣﻰکشد - مردمزاد ای برتر است. او به بهشت خواهد رفت، خواه آنکه نه يک روز کشاورزی کرده، نه يک خانه آباد کرده، نه دانش ﻳ پزشکی آموخته و مردم را درمان داده و نه فرزانگی آموخته و راستی را جُسته باشد. دگردينان اما به دوزخ ﻣﻰروند و شکنجيده ﻣﻰشوند، خواه آنکه سخت کوشا بوده، جهان آباد کرده و يا با دود ﻳ چراغ دانش پژوهيده و افزونی ﻳ جهان را گسترش بخشيده باشند. در آن جهانبينی بزرگمهر و باربَد و کدخدا ﻳ سختﮐﻮش ﻳ ساسانی به دوزخ می روند اما خالد ابن وليد و عمر ابن خطاب و مثنی ابن حارثه به بهشت. به زبان ﻳ امروزی آلبرت آينشتين و موتسارت و بيل گيتس به دوزخ می روند، اما صادق خلخالی و آيت الله خمينی و اسامه بن لادن به بهشت.
۴) شيوه ﻳ بهزيستی و خواستهﻫﺎ ﻳ زندگی
ايرانی ﻳ زرتشتی - چنانچه بالاتر پراکنده برشمرده شد - چند خويشکاری ﻳ کليدی را بالاترين ﻣﻰشناخت:
«خِرَدورزی»، «راﺳﺖمنشی»، «دانشﺁموزی»، «ﺳﺨﺖکوشی» و «خويشتنداری».
با اين پنج فَرهُنر (فضيلت) ﻣﻰخواست تا جهان ﻳ پيرامون ﻳ خويش را آبادانی و زيبايی بخشد. او چنين ﻣﻰباوريد که آبادانی و دارايی «آسايش» فراهم ﻣﻰآورد و اين آسايش توان ﻳ دانش جُستن و هنر پرداختن را ﻣﻰبخشد، که او آنها را بالاترين دستاوردها ﻳ «يزدانی» ﻣﻰپنداشت. برای ﻳ بُردباری دربرابر ﻳ ناکاﻣﻰها ﻳ زندگی و پيروزی بر آنها راﺳﺖمنشی و خويشتنداری را ابزار ای درخور ﻣﻰپنداشت. از ديدگاه ﻳ زرتشتيگری ﻳ ساسانی مردمزاد ﻳ راﺳﺖمنش، اگرهم که در زندگی ناکام بماند، به دارايی ﻳ همسايه رشک ﻧﻤﻰورزد، بلکه با ديده ﻳ خرد و انديشه ﻳ جويا ريشهﻫﺎ ﻳ ناکاﻣﻰ ﻳ خويش را فرا ﻣﻰپژوهد و ابزار ﻳ کاميابی و نيکبختی ﻳ خويش را با سخت کوشی و تيزهوشی فراهم ﻣﻰآفريند.
ايرانی ﻳ نو مسلمان اما از عربان ﻳ بر او دست يافته و دارايی ﻳ او را تاراجيده برآموخت که مسلمان ﻳ باورمند به آبادانی و پژوهش ﻧﻤﻰنيازد. او با «جهاد» ﻳ پیﺩرپی اندر همسايگان ﻳ دگردين ﻳ خويش آنان را ﻣﻰشکند و به بردگی ﻣﻰکشد، دارايی ﻳ آنان را «غنيمت» ﻣﻰگيرد و در آينده نيز فرزندان ﻳ او دسترنج ﻳ فرزندان ﻳ شکست خوردگان را بنام ﻳ «جزيه» ﻣﻰمکند. او نه دلبستگی به کشاورزی دارد نه به درودگری نه به آهنگری نه به دانش. سپس پس از سدها سال که سرزمينﻫﺎ ﻳ آباد ﻳ پيشين را مکيد و مکيد و به صفر رسانيد و بر دگردينان ﻳ نوين ای نيز نتوانست دست يافت، در درويشی و گريه و لابه فرو ﻣﻰنشيند، بر سر ﻳ خويش ﻣﻰکوبد، خشم ﻣﻰخورد و مردمان ﻳ کوشا و دارا را بنام ﻳ «مستکبر» و «فرعون» نفرين ﻣﻰگويد، خواه همسايه ﻳ مسلمان ﻳ خويش باشند خواه دگردينان در سرزمينﻫﺎ ﻳ دوردست. مسلمان ريشه ﻳ ناکاﻣﻰ ﻳ خويش را در کمبود ﻳ انديشه ورزی ﻳ خويش، يا کمبود ﻳ دلبستگی به کار و آبادانی، ﻧﻤﻰجويد، زيرا که از آن ارزشﻫﺎ در بنياد ﻳ دين ﻳ او سخن ای نرفته. «فضيلت»ﻫﺎ ﻳ او «نماز» و «روزه» و «حج» و «جهاد» هستند. او که خويشتن را جدا از هر گونه نگرش به کارآمدی و کوشايی «به خودی ﻳ خود» برتر و بالاتر از ديگران ﻣﻰپندارد کاميابی ﻳ ديگران را در «توطعه» و پليدی ﻳ آنان ﻣﻰپندارد و به آنان کينهﻭر ﻣﻰشود. سپس يا همسايه ﻳ مسلمان ﻳ کوشاتر از خويش را بنام ﻳ «مستکبر» «اعدام» ﻣﻰکند و دسترنج ﻳ زندگی ﻳ او را «مصادره» ﻣﻰکند و يا از خشم ﻳ ناکاﻣﻰ ﻳ خويش و دين ﻳ خويش خود را با هواپيما به ساختمانﻫﺎ ﻳ باشکوه ﻳ دگردينان ﻣﻰکوبد تا يا آنان را بکشد و يا دست ﻳ کم بسان ﻳ سرنوشت ﻳ خويش به خاک ﻳ سياه بنشاند.
او به آبادانی ﻧﻤﻰگرايد، چراکه الله او را آموخته که دارايی و شکوه او را به اين «جهان ﻳ گذرا» دلداده ﻣﻰشايد کرد. او به دانشﭘﮋوهی ﻧﻤﻰکوشد، چراکه الله او را ترسانده که انديشيدن و پژوهيدن او را به فرمانﻫﺎ ﻳ الله بدگمان ﻣﻰشايد کرد. مسلمان از بيشتر ﻳ هنرها نيز بيزار است، چه پيکرنگاری، چه تنديس تراشی، چه موسيقی، زيرا الله او را فرموده که پرداختن به هنرها و زيبايیﻫﺎ برای ﻳ مسلمان آن خطر ﻳ سترگ را دارد که به آنان دلبسته گشته و سرور ﻳ خشمناک ﻳ خويش الله را را ثانيه ای فراموش کند.
در اينجا بايسته ﻳ گفتن است که آن اسلام ای که اينجا برنمايانده شد، آن اسلام است که محمد ابن عبد الله بنياد گذاشت و در مدينه به انجام گذاشت. همان اسلام که قرآن و حديث ﻳ پيغمبر ﻳ اسلام برنهادند و پيروی ﻳ خليفهﻫﺎ ﻳ راشد آن را پابرجا ساخت. سخن از آن اسلام ای که ايرانيان ﻳ شکست خورده در جنبش ﻳ «معتزله» و «شعوبيه» و «جنبش ﻳ ترجمه» از آن ساختند نيست. آن «اسلام ﻳ ايرانی» پيوست ای به اسلام ﻳ آغازين و راستين نداشت. دستﺳﺎخته ﻳ ايرانيان ﻳ شکستﺧﻮرده بود، تا که شايد بتوانند در آن اندک هوا ای بيابند و دانش و هنر را با آن زنده نگه دارند. اما از آنجاييکه آن اسلام ﻳ ايرانی با بنياد ﻳ «اسلام ﻳ راستين» سازگاری نداشت، پس از سده ﻳ پنجم هجری رو به فروکش نهاد و گم شد. بازمانده ﻳ کمرنگ ای از آن هنوز در ايران ﻳ «شيعه» تا امروز زنده مانده است. همين بازمانده را بود که آيت الله خمينی و مطهری با برنامه ﻳ «بازگشت به صدر ﻳ اسلام» يا به همان «اسلام ﻳ راستين» ﻣﻰخاستند زدود و از ميان برد.

آيين ﻳ کشورداری در ايران ﻳ ساسانی
با آنچه درباره ﻳ برداشت ﻳ ايرانيان ﻳ زرتشتی از هستی ﻳ خويشتن، نگاه ﻳ به دين، نگاه ﻳ به آبادانی و نگاه ﻳ به دانش گفته شد آشکار است که کشورداران ﻳ آن روزگار ﻳ ايران نيز خويشکاری ﻳ خود را در گسترش ﻳ اين فَرگان (اصل) ﻫﺎ ﻣﻰدانستند.
بالاترين خويشکاری ﻳ يک فرمانروا ﻳ ساسانی بالابُرد ﻳ درآمد ﻳ سرانه از راه ﻳ گسترش ﻳ کشاورزی و ساختﻭَرزی (صنعت) بود. او چنين ﻣﻰپنداشت که بالابرد ﻳ دارايی و بهزيستی گرسنگی و تنگدستی را که از آفريدهﻫﺎ ﻳ «اهريمنی» هستند پس ﻣﻰرانند و مردمزاد را توانايی ﻳ آفرينش ﻳ هنر و دانش ﻣﻰبخشند، که بياری ﻳ آنها به «رامِش» (آرامش و خرسندی ﻳ درونی) و «والامنشی» ﻣﻰرسد.
پادشاه و يا ديوانسالار ﻳ ساسانی بهترين ابزار در بالابرد ﻳ فَرآورش (توليد) ﻳ سرانه را در گسترش ﻳ «جُدبيمی» (امنيت) از يکسوی و برپايی ﻳ «دادگری» از دگرسوی ﻣﻰدانست. فلسفه ﻳ آن چنين بود که جُدبيمی و دادگری مردم را به سرماﻳﻪگذاری و سخت کوشی ﻣﻰگرايانند، زيرا که فرجام ﻳ دسترنج ﻳ خويش را در سيج (خطر) ﻧﻤﻰبينند.
اردشير ﻳ بابکان - شاهنشاه و بنيادگزار ﻳ دودمان ﻳ ساسانی - روز ﻳ برتخت نشينی اش (پس از پيروزی بر اردوان، شاهنشاه ﻳ اشکانی) رو بسوی ﻳ مردم ﻳ ايران گفت:
« يزدان را ﻣﻰستاييم که فَرَهدَهش (نعمت) ﻳ خويش را ويژه ﻳ ما کرد و ما را بخشش و افزونی ارزانی داشت و کشور را پيرو ﻳ ما کرد و بندگان را اندر فرمانبرداری ﻳ ما آورد. ستايش ﻳ او را برﻣﻰگوييم ... . بدانيد که در راه ﻳ پابرجايی ﻳ دادگری و گستراندن ﻳ دانايی و بنياد نهادن ﻳ ماندنیﻫﺎ ﻳ نيکو و سازندگی ﻳ سرزمينﻫﺎ و اندر مهرورزی به مردم و بازآبادانی ﻳ سرزمينﻫﺎ ﻳ کشور و بازآفرينی ﻳ بخشﻫﺎ ﻳ ويران گشته، ﻫﻤﻰکوشيم. روان آسوده بداريد که چه توانگر چه ناتوان، چه فرومايه چه والامنش، همگان را از داد بهرﻩمند خواهيم داشت و دادگری را رسم ای پسنديده و آيين ای الگو خواهيم کرد. از رفتار ﻳ ما چيزها خواهيد ديد که از برای ﻳ آن ما را آفرين گوييد و کردار ﻳ ما اين گفتارمان را هويدا خواهد نمود. به اميد ﻳ يزدان و با درود بر شما.»
(مروج الذهب، شاهان ﻳ ساسانی، برگردانده از عربی)
اينگونه فلسفه ﻳ کشورداری را نه تنها از سوی ﻳ بلندپايگان ﻳ کشوری و لشگری بلکه حتی از سوی ﻳ مهتران ﻳ دين نيز ﻣﻰشد برشنود.
اندرزها ﻳ موبدان موبد به بهرام ﻳ دوم، شاهنشاه ﻳ خوشگذران، که در زمان اش کارها رو به فروکش رفته بود:
« ای شهريار ﻳ جوانبخت، کشور جز به آيين ﻳ يزدان و پيروی از آنچه او شايست و نشايست خوانده، توان نگيرد؛ و آيين ﻳ يزدان نيز جز به [توانمندی ﻳ] کشور نپايد! توانمندی ﻳ کشور به مردم است، و پابرجايی ﻳ مردم به مال، و مال جز به آبادی بدست نيايد، و آبادی جز به دادگری رخ ندهد، زيرا دادگری ترازو ﻳ يزدان است که ميان ﻳ مردم نهاده و سرپرستی ﻳ آن بر پادشاه گمارده ... و شهرياران و مردمان ﻳ پيرامون [ﻳ ايران] چشم ﻳ آز به ايران دوخته اند، که دانسته اند مايهﻫﺎ ای که بدانها پايهﻫﺎ ﻳ کشور ستبر ﻣﻰگردد از ميان رفته است. »
(مروج الذهب، شاهان ﻳ ساسانی، برگردانده از عربی)
ما در اينجا به کارآمدی ﻳ زبانزد ﻳ ساسانيان در پدافند از مرزها و در آموزش و نگهداری ﻳ خويشﺁموختگی (ديسيپلين) در همه ﻳ لايهﻫﺎ ﻳ کشوری و لشگری ﻧﻤﻰپردازيم، زيرا از گنجايش ﻳ اين نوشته ﻳ کوتاه يکسره بيرون است.
چيزی که در اين بررسی مايِهﻭَر (مهم) شمرده ﻣﻰشود ۲ فَرگان ﻳ بنيادی در جهانبينی ﻳ ايرانيان در روزگار ﻳ پيش از اسلام است که بر آن باور بودند که:
۱) از آنجاييکه بزرﮒترين خويشکاری ﻳ مردُمزاد گسترش ﻳ «آبادانی» و «دانش» در جهان است، پس بزرﮒترين خويشکاری ﻳ کشورداران در آن نهفته است که ابزار ﻳ اين گسترش و پيشرفت را برای ﻳ مردم فراهم آورند.
۲) راه ﻳ يافتن ﻳ اين پيشرفت کاربرد ﻳ «خرد» است. راه ای از پيش آماده و يا از آسمانﻫﺎ بربايسته در جهان نيست. شيوه ﻳ درست ﻳ کاربرد ﻳ خرد رايزنی و گفت و شنود ﻳ کارشناسانه است. در اين برخورد ﻳ برهانﻫﺎ بهترين راهکار سرانجام فراز ﻣﻰآيد و پيدا ﻣﻰشود.
درباره ﻳ رای جويی ﻳ يزدگرد ﻳ دوم نزد ﻳ فرزانگان:
« يزدگرد پسر ﻳ بهرام يکی از فرزانگان ﻳ روزگار را که در دور کرانهﻫﺎ ﻳ کشور ﻣﻰزيست فراخواند تا [از او] خوی ﻳ فرزانگان آموزد و برای ﻳ چارﻩسِگالی (تدبير) ﻳ نيازها ﻳ مردم از او رای فراگيرد. هنگاﻣﻰ که [فرزانه] به هَنديمانی (حضور) رسيد يزدگرد از او پرسيد: ای فرزانه ﻳ دانشمند، سامان ﻳ کشور به چيست؟ گفت: با مردم نرمخوی بودن و باژگان (ماليات) از ايشان بدون ﻳ آزار ستاندن و دادگرانه با ايشان مهربانی کردن و راهﻫﺎ را درپناه داشتن و کيفر ﻳ ستمديده را از ستمگر ستاندن. [يزدگرد] پرسيد: مايه ﻳ بهبود ﻳ پادشاه چيست؟ [فرزانه] گفت: وزيران و دستياران ﻳ او، که اگر کارآمد باشند کار ﻳ کشور به بالا گرايد و اگر تباهی کنند به تباهی رود. »
(مروج الذهب، شاهان ﻳ ساسانی، برگردانده از عربی)

آيا فرمانروا در پيشگاه ﻳ مردم و کشور پاسُخوَر بوده است؟
جدا از خواستهﻫﺎ ﻳ کشورداران و يا شيوه ﻳ برنامهﺭيزی و يافتن ﻳ راهکارها ﻳ آنان يک پرسش ﻳ بسيار مايه ور ﻳ ديگر هنوز برجاست، که در برآورد ﻳ فلسفه ﻳ بنيادی ﻳ کشورداری در ايران ﻳ ساسانی نقش ای کليدی بازی ﻣﻰکند:
تا چه اندازه فرمانروا در پيشگاه ﻳ مردم ﻳ خويش درباره ﻳ رفتار و گزينشﻫﺎ ﻳ خويش پاسُخوَر بوده است؟ يا به گفته ای ديگر تا چه اندازه ﻣﻰبايسته کُنِشﻫﺎ ﻳ خويش را دربرابر ﻳ مردم راﺳﺖنمايی (توجيه) کند؟
پاسخوری دربرابر ﻳ مردم آن فَرگان است که کشور را به قانونمندی ﻳ راستين و پابرجايی ﻳ استوار ﻳ ستوﻥها ﻳ کشوری و لشگری ﻣﻰرساند. نبود ﻳ آن سرزمين را به هرج و مرج، رفتارﻫﺎ ﻳ خودکامه ﻳ فرمانرويان، جنگﻫﺎ ﻳ خانگی ﻳ پی درپی و يک سطح ﻳ بالا از درشتخويی در برخورد ميان ﻳ کشورداران و مردم ﻣﻰکشاند.
همه ﻳ اين نابسامانیﻫﺎ ﻳ نامبرده را ﻣﻰتوان به آشکاری در روزگار ﻳ فرمانروايی ﻳ پيامبر ﻳ اسلام، خليفهﻫﺎ ﻳ راشد، اموی و عباسی گواه بود. بويژه رستاخيزها و شورشﻫﺎ ﻳ بی پايان و خونين در سراسر ﻳ قلمرو ﻳ آنان نماياننده ﻳ ناخرسندی ﻳ ژرف ﻳ مردم از شيوه ﻳ کشورداری ﻳ بی برنامه و خودکامه ﻳ کشورداران ﻳ اسلاﻣﻰ بود که هيچگاه پاسخ ای به گلهﮔزاران بجز سرکوب نداشتند. قانون ﻳ «الله» يا همان «شرع ﻳ اسلامی» برای ﻳ نيازها ﻳ کَدرايانيگ (اقتصادی) و اداری ﻳ کشور نه تنها راهکار ای فراز ﻧﻤﻰنهاد بلکه با بازفَرمود (ممنوعيت) ها ﻳ دست و پاگير و خويشﻧﺎسازگار فرمانروايان را بايسته ﻣﻰساخت تا تنها بياری ﻳ تفسيرها ﻳ کج و ماوج يا به زور کارها را پيش ببرند. از آنجاييکه اين قانون را خود ﻳ مردُمزاد برننهاده بود بلکه «از آسمان فرود آمده» بود جايی برای ﻳ يک فرهنگ ﻳ قانوﻥگزار و قانوﻥنگهدار - که برپايه ﻳ خرد استوار باشد - ﻧﻤﻰگذاشت. و از آنجاييکه دستورها ﻳ ﺑﻲخردانه ﻳ آن پيوسته با نيازها ﻳ روزانه در ستيز بودند در نگاه ﻳ دوربرد حتی هرگونه ارج و آزرم در دل ﻳ فرمانروايان بسوی ﻳ قانون را سست ﻣﻰساختند. از سويی ديگر مردم که در آموزه ﻳ دين شان خويش را «عبد» يا همان بنده ﻳ «الله» ﻣﻰشمردند - که البته از او هيچگونه پاسخوری ﻧﻤﻰتوان درخواست - کم کم اين «خويش بنده پنداری» يا بهتر گوييم «خويش بَرده پنداری» را به نگرش ﻳ خويش به فرمانروا ﻳ اينجهانی نيز گسترش دادند. سرانجام ﻳ اين فرآيند در سرزمينﻫﺎ ﻳ اسلاﻣﻰ آن شد که فرمانروا آن کسی باشد که جيب ﻳ خويش را پر ﻣﻰکند، خودکامانه هر کار ﻣﻰخواهد ﻣﻰکند، و جيب ﻳ بزرگان ﻳ دين را پر ﻣﻰسازد تا با «تفسير»ها و «فتوا»ها کار ﻳ او را «مشروعيت» بخشند. مردم ای نيز که از رفتار ﻳ او گلهﮔﺰار هستند به تازيانه و کام ﻳ مرگ ﻣﻰسپارد و باز به جيب ﻳ دﻳﻦشناسان پول ﻳ بيشتر روانه ﻣﻰدارد تا سرکوبﻫﺎ را نيز «مشروع» سازند.
درباره ﻳ ساسانيان اما آن اندازه هويدا است که پيروی از قانون بسيار ارزشمند و بايسته شمرده ﻣﻰشده. اين قانون از آسمانﻫﺎ فرستاده نشده بود، بلکه ساخته و پرداخته ﻳ فرمانروايان و کارشناسان ﻳ اينجهان بود. نيز قانون، برای ﻳ آنکه از سوی ﻳ مردم آزَرميده (محترم شمرده) شود، با خرد و دَروﻥبينش (وجدان) سازگار ﻣﻰبايست بود. آنجا که ديگر دادگرانه پنداشته ﻧﻤﻰشد دربرابر ﻳ آن ايستادگی و حتی شورش ﻣﻰشد.
مسعودی داستان ای از روزگار ﻳ خسرو انوشيروان بازگو ﻣﻰکند که در آن فرستادگان ﻳ روﻣﻰ که از بيزانس به ايران آمده بودند درباره ﻳ سختگيری ﻳ ايرانيان در انجام ﻳ قانون و دادگری سخت در شگفت شده بودند. داستان چنين ﻣﻰگويد که خسرو در ساختن ﻳ کاخ ﻳ باشکوه اش «ايوان ﻳ خسرو» گوشه ای از زمين ﻳ نيازمند را نتوانست از يک پيرزن بخرد که بر آن کلبه ای داشت و به هيچ بها ای تن به فروختن ﻧﻤﻰداد و بايسته شد تا گوشه ﻳ کاخ را کج بسازد:
« از گروه ﻳ کسانی که که به دربار آمده بودند فرستاده ﻳ قيصر پادشاه ﻳ روم بود که پيشکشﻫﺎ و ارمغانﻫﺎ همراه داشت. و اين فرستاده ايوان را بديد که ساختمان ای نيکو داشت و در نما ﻳ آن (در گوشه اش) کجی داشت. [فرستاده] پرسيد: اين سرای ﻣﻰبايست چهارگوش ﻣﻰبود؟ به او گفتند که در جايگاه ای ناسازگار پيرزن ای خانه ای داشت. شاهنشاه خواست خانه ﻳ او را بخرد و او را به فروش دلگرمانيد. اما [پيرزن] نخواست بفروشد و شاهنشاه او را نبايانيد و کجی چنانکه ﻣﻰبينی بجا ماند. روﻣﻰ گفت: اين کجی نيکتر از راستی است! »
اگرچه شاهنشاهان ﻳ ساسانی آزادیﻫﺎ و توانايیﻫﺎ ﻳ گسترده ای در وَزيرش (تصميم گيری) داشتند، اما همين داستان، چه افسانه و چه راست، هويدا ﻣﻰسازد که آنان در پيشگاه ﻳ قانون ﻳ کشوری همانگونه پاسخور بودند که کهترين کارگزار ﻳ آنان يا هر کس ﻳ ديگر. نکته ﻳ مايه ور و کليدی در اينجا آن است که اين قانون از آسمانﻫﺎ نيامده بود، بلکه بدست ﻳ خود ﻳ مردُمزاد برنهاده شده بود. اين قانون فرآورده ﻳ رايزنیﻫﺎ و انديشش ﻳ بسيار از سوی ﻳ مهتران ﻳ کشور بود، که آنرا با نيازها ﻳ آن روزگار ﻳ کشور سازگار ساخته و در انجام ﻳ روزانه آزموده بودند. از اينرو مهتران در پدافند از قانون همدست و سختگير بودند و از شاهنشاه ﻳ ساسانی چنين چشم داشتند که نه تنها قانون را پايمال نکند بلکه نخستين و سرسخت ترين پدافندگر ﻳ آن باشد.
اما مرز ﻳ پاسخوری ﻳ شاهنشاه ﻳ ساسانی تنها در خويشکاری ﻳ او در پيروی از قانون نبود بلکه حتی در چهارچوب ﻳ قانون نيز ﻣﻰبايست چنان رفتار کند که برنامه ﻳ بنيادی ﻳ سازندگی و جُدبيمی(امنيت) ﻳ کشور پيشبرده شود. اگر در يکی از اين دو ناکام ﻣﻰماند - و ناکاﻣﻰ ﻳ او به ناکارآمدی ﻳ او بازﻣﻰگشت - چه بسا که از تخت فروکشيده و جايگزين ﻣﻰشد. ناﻡآورترين نمونه از اين دست فروکشی ﻳ خسرو پرويز از تخت بود، پس از آنکه در جنگ ﻳ با روم با برخی وَزيرِش (تصميم گيری) ها ﻳ نابخردانه کشور را به سيج (خطر) انداخته بود.
در يک فرجاﻡهَنجی (نتيجه گيری) ﻳ پايانين ﻣﻰتوان گفت که ايران از ديدگاه ﻳ فلسفه ﻳ فرمانروايی پس از اسلام از بنياد به جاده ﻳ ديگر ای افتاد که در روزگار ﻳ نوين راه به دودمان قاجار و جمهوری ﻳ اسلامی ﻣﻰتوانست يافت ولی نه به يک سامانه ﻳ کارآمد و پاسخور در کشورداری. اينگونه کشورداری ﻳ خردگرا و آبادگرا و پاسخور در سرزمينﻫﺎ ﻳ اسلامی از بنياد نابود شد، زيرا که با جهانبينی ﻳ قرآنی و اسلامی ناسازگاری ﻳ آشتیﻧﺎپذير داشت. اينکه بيشترينه ﻳ روشن انديشان ﻳ ايرانی امروزه چنين ﻣﻰداوَند (ادعا ﻣﻰکنند) که در ايران ﻳ اسلامی و نيز در ديگر کشورها ﻳ اسلامی ﻣﻰتوان کشورداریﻫﺎ ﻳ گيتیﺳﺎلار (سکولار) و خردگرا بَرنِهاد (مقرر ساخت) که آزادﻯها ﻳ مردُمزاد را برشناسند و بيازَرمند (احترام گزارند) در نگرش ﻳ نويسنده داوِش (ادعا) ای بسيار گماﻥانگيز و بغرنج است. نوشتهﻫﺎ ﻳ سپسين به اين نکته ژرﻑتر خواهند پرداخت. اميد ﻳ نويسنده تنها آن است که با اين نوشتار ﻳ بسيار کوتاه اندکی کنجکاوی برانگيخته شده باشد.

ش. آ.

زبان ﻳ فارسی ﻳ اينجا بکار رفته فرجام ﻳ بيش از ۱۲ سال بررسی و پژوهش است که در اين نوشتار آزمايشی بکار ﻣﻰرود. برخی از واژهﻫﺎ ﻳ ناشناس در زير ريشه يابی ﻣﻰشوند تا خواننده از شيوه ﻳ ساخت ﻳ آنها آگاه باشد.
نَسْک (کتاب) ای در دست ﻳ نگارش است که بزودی به چاپ خواهد آمد و در آنجا شيوه ﻳ کار گسترده فرانموده خواهد شد.
در اينجا همين اندازه گفته باشد که:
۱) نشان ﻳ «ﻳ» بجای ﻳ کسره ﻳ پيوست بکار ﻣﻰرود
۲) يای ﻳ تکشمار هميشه جدا بشيوه ﻳ « ای » نوشته ﻣﻰشود: «مرد ای را ديدم» بجای ﻳ «مردی را ديدم»
۳) نشان ﻳ ويژه ﻳ صفت ساز پسوند ﻳ « يگ » است.

بالايش	سعود، توسعه	جُدياخته (مشتق) از «بالايِستن»، به شيوه ﻳ کُنِش فرجام (اسم ﻳ مصدر)
بالاييدن، بالايِستن	بالارفتن، سعود يافتن، توسعه يافتن	کُنِشﻭاژه (فعل) ﻳ برگرفته از صفت ﻳ «بالا»
بَرآهيخته	آبستراکت	الگو از: abstructum (لاﺗ .) trahere (لاﺗ .) + abs (لاﺗ .) > «به کنار هيختن، به کنار کشيدن» abstrahere (لاﺗ .) > ← هيختن = «کشيدن» به جايگزين ﻳ trahere (لاﺗ .) و پيشوندها ﻳ «بَر» + «آ» به جايگزين ﻳ abs (لاﺗ .)
پارمان	حزب	الگو از: party (اﻧﮕ .) «پار، پاره، بخش» partis , pars (لاﺗ .) > + پسوند ﻳ «مان» در ساختارها ای مانند ﻳ «سازمان»
تَراانديشيدن	تا ته درباره ﻳ چيزی انديشيدن	to think sth. through «تَرا» + «انديشيدن»
جُدبيمی	امنيت	ĵudbēmīh برگرفته از زبان ﻳ پهلوی ﻳ ساسانی ← به گويش ﻳ فارسی ﻳ دری درآورده بنياد ﻳ آن «جدا بودن از بيم» است: «جُد» (جدا) + «بيم»
جُدياخته	مشتق	الگو از: > deduction (اﻧﮕ .) «جدا کردن و برگرفتن» ducere (لاﺗ .) + de (لاﺗ .) > deducere (لاﺗ .) > deductio (لاﺗ .) > ← ياختن = «راندن، بردن، هدايت کردن» به جايگزين ﻳ ducere و پيشوند ﻳ زبان ﻳ پهلوی جُد «جدا، بکنار، به دور» به جايگزين ﻳ de
سِپاش	فضا	spāš برگرفته از زبان ﻳ پهلوی ﻳ ساسانی ← به گويش ﻳ فارسی ﻳ دری درآورده. اين واژه، با آنکه به گوش و چشم ﻳ فارسی زبان ﻳ امروزی بسيار ناآشنا و شگفت آور ﻣﻰنمايد، بويژه از آنجا برگزيده شد که در فارسی ﻳ باستان بسيار ريشه مند بوده و تا زبان ﻳ اوستايی واپس ﻣﻰرسيده. نيز با واژه ﻳ لاتين که به ديگر ﻳ اروپا نيز راه يافته همريشه به نگر ﻣﻰآيد: spatium (لاﺗ .) > space (اﻧﮕ .)
شهرآراستيگ	سياسی	جُدياخته (مشتق) از «شهرآرايی» ← با قانون ﻳ پسوند ﻳ گُذشتﺯمانيگ (ماضی) در صفت، بسان ﻳ روانشناسی ← روانشناختيگ
شهرآرايی	سياست	الگو از: politics (اﻧﮕ .) «شهر» polis > + پسوند ﻳ «آراستن» در ساختارها ای مانند ﻳ «رزم آرايی»
فَراسَنجنده	انتقادی	جُدياخته (مشتق) از « فَراسنجيدن»، به شيوه ﻳ امبازيده ﻳ همزمانيگ
فَراسنجيدن	انتقاد کردن	آن سنجيدن که داده ای را سراسر (فرا) بنگرد و بسنجد
فَرگان	اصل، پرنسيپ	fragān برگرفته از زبان ﻳ پهلوی ﻳ ساسانی ← به گويش ﻳ فارسی ﻳ دری درآورده
َدْرايانی	اقتصاد	(اﻧﮕ .)economyالگو از: < (يوﻧ . باﺳ .)oikonomia «دانش ﻳ راياندن (اداره کردن) ﻳ خانه» < (يوﻧ . باﺳ .) oikos «خانه، کَد» + (يوﻧ . باﺳ .) nomos «قانون، دانش»

---------------------------

از سامانه حزب و صفحه رسمی حزب مشروطه ایران (لیبرال دموکرات) در فیس بوک دیدن کنید.

---------------------------