آزادی فردی، آزادی منفی نامیده می شود، زیرا با اقتدار سیاسی در تعارض است و گستره اش هر اندازه باشد، در هر حال درون محدوده ای است که در آن در برابر مداخلات برونی، یعنی اعمال دیگران و به ویژه حاکمیت سیاسی، صیانت می کند.در کنار این آزادی منفی، می توان آزادی مثبت را داشت، که برای هر فردی، ارباب خویش بودن است و این آزادی، روندی مرکز گریز است. آزادی مثبت تنها استقلال در برابر اجبارهای بیرونی نیست بلکه گزینش خود بوسیله خود است.


هیچکس معترض نیست که آزاد بودن بهتر از آزاد نبودن است. در عرصه سیاسی، آزادی هم به عنوان خصوصیت فردی و هم به عنوان آرمان دولت مطرح می شود. ارسطو نخستین کسی است که آزادی مشترک را معیار بهترین قانون اساسی می داند.. نظریه پردازان حقوق طبیعی، پس از او، آزادی را هم پایه و هم هدف حالت اجتماعی می دانستند.

باید آزادی را با توجه به نتایج آن و فراتر از مفهومش دریافت و درباره جایگاهش به نحو کاربردی و به اقتضای نقشی که می خواهیم در یک سیستم برای آن تعیین کنیم، تصمیم گرفت.آزادی اصل عملی است، بنابراین نمی تواند جز در عرصه عمل اعتباری داشته باشد، در آثار کانت می توان شاهد تلاشی بسیار برای اثبات این مشروعیت و نیز برای جایگیری آزادی در فلسفه بود.

محدود کردن قلمرو آن کس که آزاد است برآمده از مفهوم منفی آزادی است که نگاهش تنها به تلاش مرتاضانه ی چشم پوشی از جهان نیست. این مفهوم((آزادی منفی)) را آیزایا برلین به عنوان پاسخ به این مسئله عنوان کرده است: قلمروی که هر عاملی فرد یا جمع، باید بدون مداخله دیگری در آن عمل کند یا در آن باشدکدام است؟

آزاد بودن به این معنا یعنی(( آزاد بودن از هر مداخله بیرونی)) از هر اجبار و نبود دخالتی فراتر از مرزی که متغیر اما همیشه قابل شناخت است. بنابر این مفهوم، هر چه دامنه ی مداخله گسترده تر باشد، آزادی بیشتر است. آزادی به معنای مورد نظر اندیشمندان لیبرالیسم، آزادی اساسا فردی که با قلمرو خصوصی، در برابر قلمرو سیاسی، منطبق است و به شکل منفی، با نبود اجبار مشخص می شود، چنین است.

آزادی فردی، آزادی منفی نامیده می شود، زیرا با اقتدار سیاسی در تعارض است و گستره اش هر اندازه باشد، در هر حال درون محدوده ای است که در آن در برابر مداخلات برونی، یعنی اعمال دیگران و به ویژه حاکمیت سیاسی، صیانت می کند.

در کنار این آزادی منفی، می توان آزادی مثبت را داشت، که برای هر فردی، ارباب خویش بودن است و این آزادی، روندی مرکز گریز است. آزادی مثبت تنها استقلال در برابر اجبارهای بیرونی نیست بلکه گزینش خود بوسیله خود است.

هابز در فصل بیست و یکم لویاتان، تعریفی از آزادی می کند که مبنایش در عین حال مفهومی ماشینی از انسان و اعتقاد به خدائی قادر مطلق است. مسئله آزادی، از دید هابز، نقطه تلاقی علوم طبیعی و دین پژوهشی است. مفهوم آزادی طبیعی، که طبیعت شناسی و خدا شناسی هابز را بر می انگیزد سنگ محک نظریه سیاسی اوست.

بر طبق تعریف آیزایا برلین، آزادی منفی به معنای عدم تحمیل مانع و محدودیت از ناحیه ی دیگران است و آزادی مثبت از سویی به معنای توان تعقیب و رسیدن به هدف و از سوی دیگر به معنای استقلال یا خودفرمانی در مقابل وابستگی به دیگران است. برلین آزادی منفی را به مکتب سنتی لیبرالیسم به صورتی که از قرن هفدهم تا اوایل نوزدهم در بریتانیا و فرانسه پدید آمد،مرتبط می سازد، اما آزادی مثبت توجه او را جلب می کند که به ادعای او هم مفهومی مبهم است و هم دستخوش تحریف و کژنمایی شده است.

منشاء مفهوم آزادی مثبت را برلین نظریه هایی می داند که به استقلال، خود آیینی و خودفرمانی فرد توجه ویژه داشته اند. برلین نظریه ی روسو درباره آزادی را خطرناک می شمارد،زیرا روسو آزادی را مساوی خودفرمانی و خودفرمانی را مساوی اطاعت از اراده کلی قرار می دهد که یکسره مستقل از اراده های فردی و غالبا حتی ناسازگار با آن است.

آزادی مثبت اولا به معنای خودمختاری فردی و ثانیا به مفهوم عمل بر حسب مقتضیات عقل و ثالثا به معنای حق مشارکت در قدرت عمومی به کار رفته است. برلین درباره آزادی مثبت چنین می گوید:

(( معنای مثبت آزادی از خواست فرد برای خودمختاری بر می خیزد. آرزوی من این است که زندگی و تصمیمات من متکی بر خودم باشد نه بر نیروهای خارج از من، می خواهم ابزار اراده ی خودم باشم نه اراده ی دیگران...خودگردان باشم نه این که دیگران با من چنان رفتار کنند که گویی شیء یا حیوانم یا برده ای عاجز از ایفای نقش انسانی خود، یعنی این که بتوانم اهداف و شیوه های رسیدن به آن ها را در ذهن خود تصویر کنم. این دست کم بخشی از معنای عقلانی بودن انسان است))

برلین همچنین استدلال می کند که این معنای اصلی آزادی مثبت در اندیشه ی فلاسفه ی عقل گرا مسخ شده و به معنای دیگری، یعنی عمل بر حسب مقتضیات عقلی، مبدل گردیده است. به نظر وی، مفهوم آزادی مثبت در یک معنا با عقل گرایی در فلسفه ی روشنگری غرب مرتبط بوده است، آزادی مثبت به چنین مفهومی عبارت است از زیستن به حکم عقل.

برداشت عقل گرایانه از آزادی مثبت کلیت انسان را تنها به عقلانیت او تقلیل می دهد و عقل را نیز اصلی عینی می پندارد.بنابراین چون عقل عبارت است از عمل بر حسب حقیقت یا ضرورت و چون آزادی عبارت است از زیستن به مقتضای عقل،پس آزادی یعنی پذیرش ضرورت.سقراط نیز با توجه به این معنای مثبت از آزادی در سراسر دوران حبس خود مدعی بود که آزاد است، به این معنا که بر طبق مقتضیات عقل عمل کرده است.

به نظربرلین اساس آزادی مثبت، به مفهوم عمل بر حسب عقل،خطایی است قدیمی که به موجب آن ارزش ها در یک کل یکی می شوند. برلین می گوید(( هیچ گاه نفهمیدم منظور از عقل در این زمینه چیست، مفروضات پیشینی این گونه روان شناسی فلسفی با تجربه گرایی سازش ندارد))

برلین در مقابل مفهوم آزادی مثبت، که به نظر او با سنت جامعه بسته و توتالیتاریسم همراه بوده است، از مفهوم آزادی منفی به مثابه اساس لیبرالیسم دفاع می کند اما تاکید می کند که هر دو مفهوم ریشه مشترکی دارند(( مفهوم مثبت و منفی آزادی به معنایی که من به کار می برم فاصله ی منطقی زیادی با یکدیگر ندارند))

از جنبه ی تاریخی، آزادی منفی به مفهوم آزادی فرد از مداخله ی دولت و کلیسا در عصر ظهور لیبرالیسم پیدا شد.برلین در تعریف آزادی منفی می گوید: اگر دیگران مرا از آنچه بدون دخالت آنان انجام خواهم داد بازدارند، به همان اندازه آزادی خود را از دست داده ا م، و اگر دیگران این حوزه را بیش از حد معینی محدود کنند درآن صورت می توان گفت که من تحت اجبار و شاید دربندم.

برلین درباره ی ماهیت موانع عمل آزاد و انواع آن ها نیز چنین استدلال می کند که: محدویت های طبیعی را نمی توان مانع آزادی پنداشت، زیرا اجتناب ناپذیرند. فقط محدودیت هایی که دیگران برای انتخاب آزاد فرد ایجاد می کنند مانع آزادی شمرده می شود.

سلطه و مداخله دیگران مانع اصلی آزادی منفی است.برلین می گوید نمی توان گفت که فقر یا سلطه ی طبقاتی عامل عمومی عدم آزادی است، زیرا اصل آزادی را از بین نمی برد، بلکه برخی از شرایط آن را از میان برمی دارد.جوهر اندیشه ی برلین مفهوم آزادی انتخاب فردی است.

هانا آرنت فهم ویژه ای از آزادی دارد که در آن آزادی با امکان عمل در عرصه ی عمومی و سیاسی یکسان گرفته می شود. در این مفهوم منفی از آزادی این مسائل مدنظراست: استقلال عرصه ی خصوصی فرد، مقید نبودن انسان، خودمختاری...و گزینش آزاد از میان شیوه های مختلف زندگی.

آزادی مثبت امکان عمل در حوزه عمومی است، در حالیکه آزادی منفی رها ماندن در عرصه ی خصوصی است.آرنت در این بحث به فرقی اساسی میان آزادی و رها سازی اشاره دارد.آرنت در کتاب انقلاب این چنین می نویسد:

((....اولا آزادی و رهایی یکی نیستند، ثانیا رهایی ممکن است شرط آزادی باشد ولی به هیچ رو خود به خود به آن نمی انجامد، ثالثا تصور آزادی که به طور ضمنی در رهایی نهفته است می تواند تصوری صرفا منفی باشد، و در نتیجه حتی تصور رهایی مساوی با تمنای آزادی نیست))

آرنت در کتاب درباره انقلاب شرح می دهد که چگونه خواست توده ها برای رهایی از بند فقر و احتیاج و خودکامگی سیاسی بر آزادی مثبت غلبه یافته است.

کانت نیز با توجه مثال، انسانی که دزدی می کند، امکان می یابد که ثابت کند آزادی را نمی توان تنها به صورت منفی توضیح داد، زیرا آزادی امکان استناد عمل به شخص و بعد اخلاقی آن را فراهم می آورد و در نتیجه می توان در موضوعی معین و عملی معین، یکجا به طبیعت و آزادی هر دو اندیشید.



منابع:

iآزادی / آنتوان هاتزنبرگر

آزادی و خیانت به آزادی / آیزایا برلین

لیبرالیسم و محافظه کاری / حسین بشریه