دمکراسی و نقش رهبری

تکیه بیش از اندازه به رهبر مانع رشد فضیلت های مدنی ــ قضاوت مستقل، احساس مسئولیت، و بزرگ تر کردن "خود" در گروه ــ می شود.

در میان سوء تفاهم های مردمانی تازه آشنا با مردمسالاری، مسئله رهبری از پیچیده ترین است. آنها می توانند اعتبار رای اکثریت و حق مردم را بر حکومت کردن برخود، با نفی هر پایگانی (سلسله مراتب) اشتباه کنند و منکر نقش رهبری شوند و هنگامی که بی نظمی و توقف کار ها روی نمود از آن سر بیفتند و رمه وار به جستجوی چوپان برآیند. دمکراسی حق برابر مردمان بر اداره کارهای عمومی در هر سطح است؛ و از آنجا که همگان نمی توانند یک رای (متفق الرای) شوند رای اکثریت به عنوان نظر عموم اعتبار می یابد. اما برابری همگان در حق تصمیم گیری به معنی آن نیست که همه به بهترین صورتی که می باید و حتی در توانائی خودشان است رفتار می کنند؛ و در اینجاست که پای رهبری پیش می آید و پیچیدگی هائی که در هر موقعیت بشری کمتر و بیشتر هست.

رهبری در چهارچوب دمکراسی، حق نیست ــ چنانکه در فرهنگ غیر دمکراتیک هست. هیچ کس به دلیل آنکه نسبتی با دیگری دارد یا در طبقه اجتماعی معینی است یا لباس ویژه ای می پوشد حق رهبری به دست نمی آورد. رهبری دمکراتیک با مزیت شخصی به دست می آید؛ پاداشی است که دیگران تاوقتی میل داشته باشند به افرادی که چنان مزیت هائی دارند و بهر حال از پذیرش دیگران برخوردارند می دهند. در گذشته های غیر دمکراتیک و جامه های واپسمانده امتیازات خانوادگی یا طبقاتی چنان "حق"ی را به افراد و گروه های معینی می داد و می دهد. این البته بدان معنی نیست که نسبت خانوادگی یا امتیازات مالی، مانع پذیرفته شدن از سوی دیگران شود و برضد افراد بکار رود. هر چه باشد کسان می باید موقعیت رهبری را از مردم، از افرادی که با آنها سر و کار دارند، بگیرند.

با آنکه در برتری آشکار دمکراسی بر هر شیوه دیگر اداره اجتماعات جای تردید نیست زیرا با طبیعت امور سازگار است (چگونه می توان به مردم گفت حق مداخله در زندگی سیاسی خود را ندارند و دیگران بهر نام می باید برای آنها تصمیم بگیرند؟) از کم و کاستی های ترتیبات دمکراتیک، بویژه در مراحل کارآموزی آن، نمی توان گذشت و اینجاست که نقش رهبری دموکراتیک، رهبری در چهارچوب دمکراسی، آشکار می شود.

جامعه پیش از دموکراسی، که ما هنوز هستیم، یک ویژگی عمده دارد که مستقیما به زیان دموکراسی است. ضعف روحیه و سازمان های مدنی سبب می شود که مردم در چنین جامعه هائی یاد نگرفته باشند با هم کار کنند؛ تا آنجا که همکار بودن برایشان بهترین فرصت بروز اختلاف و حتا دشمن تراشی می شود. بدون یک رهبری شایسته تقریبا هر کار جمعی در این جامعه ها به شکست می انجامد و فرایند دمکراتیک را عقب تر می برد. عامل رهبری در جامعه های پیشرفته تر نیز، نه به همان اندازه، اهمیت دارد. تفاوت در این است که در آن جامعه ها رهبر بیشتر به هماهنگ کردن فعالیت جمعی می پردازد؛ در فرهنگ های غیر دمکراتیک بیشتر انرژیش را می باید در برطرف کردن اختلافات بگذارد.

نقش رهبر در بهترین تعبیرش همان بیرون کشیدن بهترین های گروهی است که او را در چنان پایگاهی گذاشته است. اما رهبر بسا می شود که بد ترین ها را در فرد یا گروه تقویت می کند. تفاوت در نگرش به نقش رهبری است. تکیه بیش از اندازه به رهبر مانع رشد فضیلت های مدنی یا دمکراتیک ــ قضاوت مستقل، احساس مسئولیت، و بزرگ تر کردن "خود" در گروه ــ می شود. بهترین رهبری کمترین رهبری است. اینهمه رهبر رهبر کردن ایرانیان، هم نشانه و هم عامل بی اثری سیاسی انان است؛ اعترافی است به اینکه رشد کافی نکرده اند و نیاز به دستی دارند که آنان را پا به پا ببرد، و از آن بد تر، معجزه وار، راه ها را برایشان هموار کند و در ها را بگشاید. بهانه ای هم هست که دست یه کار هائی که از خودشان بر می آید نزنند.

رهبری دلخواه این ایرانیان از نوع دمکراتیک نیست، یعنی کسی که کوشش های جمعی را به بهترین صورت بسیج کند و به مقصود برساند. آرزوی آنان رهبری فرهمند charismatic به قول "ماکس وبر" است، کسی که جاذبه نامش توده ها را به خیابان بریزد. آنها یک رضا شاه سده بیست و یکمی یا خمینی غیر آخوند لازم دارند تا حرکت کنند؛ رهبری که نه تنها بجای آنان تصمیم بگیرد بلکه عمل کند. علاوه بر این چنان رهبری باید پس از پیروزی به گوشه ای بنشیند و در امری مداخله نکند و مثلا در قم مجاور شود. ایرانی به اصطلاح زرنگ است و همه چیز را با هم می خواهد. اصل کار آن است که بهترین نتیجه با هزینه نزدیک به صفر به دست آید و از پیش هم مسلم باشد. این آرزو البته برآوردنی نیست و همه رویکرد ما به مسئله رهبری نیاز به دگرگونی کلی دارد.

* * *
چنانکه گفته شد نخست می باید ببینیم که رهبری را در یک بافتار context دمکراتیک بررسی می کنیم یا پیش از دمکراسی. در بافتار دمکراتیک رهبری فرهمند هم پیش می آید اما نه چنان نیاز حیاتی به آن احساس می شود و نه سهم آن در بسیج عمومی به اندازه نظام ها و فرهنگ های غیر دمکراتیک است. در یک چهارچوب دمکراتیک تکیه بر رهبران است، بر رهبری در سطح محلی. جامعه دمکراتیک، جامعه مدنی است، ترکیبی از گروه بندی های مستقل از حکومت، که اگر هم به عنوان حزب یا ائتلافی از احزاب به حکومت برسند زندگی شان بستگی به حکومت ندارد و به عنوان مخالف نیز آزادی عمل دارند. جامعه مدنی به معنی مشارکت مردم در امور عمومی است که البته همه افراد را در همه موارد در بر نمی گیرد ولی امکان آن را فراهم می آورد که هر تعداد افراد بخواهند در امور عمومی مداخله کنند. در این سازمان های مدنی یا گروهبندی های داوطلبانه ( به زبان دیگر گروهبندی های برخاسته از روحیه مدنی) در هر سطح است که رهبری دمکراتیک با توانائی اش در جلب اعتماد، نقش خود را بازی می کند.

این تجربه دهه ها کار سیاسی و اجتماعی در میان ایرانیان است و تنها دو مورد استثنائی می توان نشان داد: در مواردی که پای سود آنی یا مسلم، یا دشمنی سخت شخصی با کسانی در میان باشد که چندگاهی انگیزه ای به همان نیرومندی روحیه مدنی است و می تواند جایش را پرکند. ما در صد سالی که از انقلاب مشروطه می گذرد نتوانسته ایم روحیه مدنی را به اندازه کافی وارد فرهنگ سیاسی خود کنیم و احساس نیاز به رهبری فرهمند از همین روست. ولی اگر چنان رهبریی در میان نیست مسئله ملی ما ــ واپسماندگی، و حکومت اسلامی ــ هست و هر روز تند و تیز تر می شود. ایرانیان آگاه تر نمی توانند دست روی دست انتظار بگذارند. جامعه ایرانی در خود ایران نیز پراکنده است و بسیج نیرو های سیاسی و اجتماعی تنها با رهبران محلی، رهبرانی در هرسطح، ممکن خواهد بود.

ما امروز برای بزرگداشت آقای نریمان صابر، یکی از این رهبران، گرد آمده ایم و برگن در نروژ، شهری از صد ها شهر جهان با یک اجتماع ایرانی قابل ملاحظه، نمونه خوبی است. برگن را بیشتر ایرانیان نمی شناسند و ایرانیان برگن می توانستند تا ابد انتظار ظهور رهبری را بکشند

که از وجود آنان آگاه شود و آنان را با دمیدن در شیپور خود مانند ایرانیان دیگر در هر جا به حرکت در آورد و متحد سازد. گروه کوچکی از آنان ترجیح دادند خودشان دست به کار شوند. از برگن نمی شد جمهوری اسلامی را سرنگون کرد؛ از لوس آنجلس هم نمی شود. اما در هر جا می توان کارهائی برای زنده نگهداشتن ایران و زنده نگهداشتن مبارزه انجام داد. می توان به روشن شدن افکار عمومی کمک کرد و ضربه هائی به جمهوری اسلامی زد. آقای صابر توانست این گروه را نگهدارد و تاثیرفعالیت های گروه را با هماهنگ کردن آن چندین برابر سازد. رسواکردن رشوه گیری پسر رفسنجانی از شرکت نفتی دولتی نروژ یکی از نمایان ترین این اقدامات بود.

برگن می تواند در صد ها شهر دیگر تکرار شود و آنگاه خلائی که ایرانیان از آن می نالند و بیگانگان به رخ می کشند، دیگر حس نخواهد شد.


سخنرانی در بزرگداشت نریمان صابر 26 مه 2006