زمانی برای یادآوری، زمانی برای بازنگری

فاجعه شهریور 1367 رویدادی بود با پیشینه دراز در تاریخ سیاسی ایران و شرکت دست درکاران از هر طیف و مسلم گرفته شدن از سوی هیئت سیاسی

انقلاب اسلامی، و فرهنگ سیاسی جامعه ایرانی بطور کلی، در شهریور 1367/1988 با لحظه حقیقت خود روبرو شد. هزاران جوان انقلابی پرشور، اعضای سازمان هائی در خون تعمید یافته، در سرداب های کشتارگاه هائی که زندان آنها بود دسته دسته از دم شمشیر انقلابی که در راهش از جان خود مایه گذاشته بودند گذشتند. پس از دور اول اعدام های سراسری دست درکاران رژیم پادشاهی، از کارمند تا نخست وزیر و از پاسبان تا ارتشبد، و بازرگان و صاحب صنعت و بهائی و یهودی وسنی؛ و پس از ترورهائی که بخش مهمی از رهبری انقلاب را قربانی کرد؛ پس از نخستین نبرد قدرت پیروزمندان انقلاب که با اعدام صد ها تن از بازندگان نبرد پایان یافت، و سیلاب خونی که در جنگ "مقدس" و دوران هشت ساله "نعمت الهی" خمینی هر خانواده ای را سوگوار گذاشت، منطق انقلاب تا پایان خونبار خود رفت. فداکار ترین انقلابیان، قربانیان اصلی خونخواری انقلابی شدند که برای ریختن خون صدها هزار تن تدارک شده بود و مرگ را به گفته بزرگ ترین شاعر انقلابی سرودی کرده بود. دو سوی اردوی مرگ در نبردی نابرابر، انقلابی را که با سوزاندن نزدیک پانصد تن تماشاگران سینما رکس آبادان آغاز شد به مرحله ناگزیرش رساندند. داس مرگ پس از شکست خوردگان بر صف انبوه تر پیروزمندان گذشت. نوک تیز سرنیزه جنبش مسلحانه انقلابی، به چرخ گوشت هولناک اسلام سیاسی خورد و در صحنه هائی که "شب کاردهای دراز" نازی ها را از جلوه انداخت به پاکسازی های استالینی نزدیک شد.
این فرهنگ سیاسی که در آن شب های فراموش نکردنی در برهنه ترین صورتی معنی واقعی خود را یافت، چنانکه در جای دیگری نوشته ام، با ورود ایران به عصر تجدد شکل گرفت. خشونتی که تاریخ ایران را پوشانیده است با طلوع آفتاب مدرنیته در بالا پوش ترور و خشونت تا پایان، به عنوان ابزار سیاست و مولفه اصلی برنامه های سیاسی ظاهر گردید. مشروطه خواهان صدر اعظم های مخالف خود را ترور کردند و روحانی مشروعه خواه را به دار آویختند (رویداد هائی که هیچ مایه سربلندی آن ان انقلاب که از آن گذشته یکی از پاکیزه ترین انقلابات سده بیستم بود نیست؛) و رضا شاه راه خود را به قدرت از جمله با دست زدن به ترور مخالفان (برجسته ترینشان عشقی) هموار کرد و در اوج اقتدار که هیچ خطر جدی تهدیدش نمی کرد از تیمور تاش گرفته تا ارانی (دو تن از برجسته ترین ایرانیان سده گذشته) را در زندان کشت. کشته شدن زندانیان چه به عنوان بیماری و چه اقدام به گریز (چنانکه در پادشاهی محمد رضا شاه و ماجرای شرماور کشتن بیژن جزنی و هشت تن از همرزمانش پیش آمد) امری پذیرفته بود. حتا اعدام های سراسری و بی چون و چرای شهریور1367 آن چنان بازتابی در مردم نیافت. جامعه ایرانی با فرهنگ کربلائی اش بیش از بسیاری جامعه های دیگر می توانست خونریزی و کشتار را بپذیرد. هنگامی که بزرگ ترین رهبر ملی و آزادیخواه ایران در مجلس بر سر نخست وزیر فریاد می زد که خودم تو را خواهم کشت هیچ کس بهم بر نیامد. هنوز هم هیچ کس از آن رویداد که در حکومت های پارلمانی بیمانند است تکان نمی خورد.
کشتار شهریور 67/88 واپسین مرحله زورآزمائی دو نیروی سیاسی بود که اگرچه ماموریت شان تفاوت داشت ــ جامعه بی طبقه توحیدی دربرابر جامعه بی طبقه توحیدی-سوسیالیستی ــ در خصلت انقلابی خود تفاوتی با هم نداشتند. این واقعیت را در فتوای خمینی به نابود کردن متحدان پیشین خود که منافقین می نامد بهتر می توان دریافت. او می نویسد "رحم بر محاربین، ساده اندیشی است ... امیدوارم با خشم و کینه انقلابی خود نسبت به دشمنان اسلام رضایت خداوند متعال را جلب نمایند." اگر مجاهدین دست بالا تر را یافته بودند! تصورش هم پشت هر ایرانی را می تواند به لرزه اندازد.
"خشم و کینه انقلابی" در گوش آن هزاران تنی که پیاپی پشت به دیوار اعدام ایستادند طنین آشناتری داشت تا پاسدارانی که زندانیان هنوز جان بدر برده، تیرهای خلاصشان را می شمردند. خمینی واژگان چپ انقلابی را در خدمت ارتجاع مذهبی گذاشته بود و چپ انقلابی بهای خونین بر تن کردن فرصت طلبانه ردای اسلام را می پرداخت. فاجعه شهریور آن سال، همچنانکه فاجعه های انسانی دیگر انقلاب "شکوهمند" بر خانواده های داغدار، بر تاریخ ایران، و (امیدوارم) بر وجدن جامعه سنگینی خواهد کرد ولی رویدادی بود با پیشینه دراز در تاریخ سیاسی ایران و شرکت فعال و آگاهانه همدستان فاجعه و مسلم گرفته شدن از سوی هیئت سیاسی polity. هردو سوی خط تیرباران در فضائی که سیاست ها و روحیه گروه های فرمانروا به ساختنش کمک می کرد برای آن لحظه سال ها کوشیده و بسیجیده بودند. خشم و کین انقلابی یکی بر دیگری پیشی جسته بود.
بر گذشته افسوس خوردن بیهوده است و چرخ تاریخ را نمی توان برگرداند. گذشته بیش از همه به کار درس گرفتن می آید؛ و هر چه درد بزرگتر، درس بزرگتر. شهریور 67/88 بزرگترین کشتار تاریخ خونین ایران نبود. ولی هیچ رویداد دیگری به آن اندازه پوچی absurdity خشونت را نشان نداده است: هنگامی که نمازگزاران پرستشگاه خشونت به کشتار هم پرداختند. همه انقلاب ها فرزندان (و پدران) خود را خورده اند، ولی "خدایان تشنه" انقلاب اسلامی از همه درگذشتند. نالازم ترین انقلاب تاریخ، برای پیروزمندانش، نیمی از آنها، تلخ ترین نیز شد. آنهمه "روان های گسسته به تیغ" چگونه بیهوده خود و کشوری را تباه کرده بودند؟
بر آن کشتگان هزار هزار، همه از جوانان برومند میهن، می باید افسوس خورد. آنها با فرهنگ و سیاستی سالم تر می توانستند بجای پیام آوران و قربانیان خشونت در خدمت پیکار توسعه و نوسازندگی ایران درآیند؛ می توانستند بجای سازندگی از راه ویرانگری سراسری و سرنهادن بر آستان خداوندان تشنه خون و قدرت، به زنان و مردانی بپیوندند که چاره را در ساختن و بازهم ساختن می دانستند؛ می توانستند امروز بجای خاک شدن در گورستان ناشناخته ای که دژخیمان حزب اللهی از خانواده های سوگوار همیشگی دریغ داشته اند، کوشندگان جنبش آزادی و ترقی جامعه ایرانی باشند و آینده ای را که به گونه ای اشتباه ناپذیر در انتظار ملتی پوینده و با استعداد بود نزدیک تر گردانند.
* * *
شهریور 67/78 می توانست در بازندگان به یک ارزیابی ریشه ای از همه فرایافت concept مبارزه سیاسی بینجامد. ولی مانند تقریبا همه بازندگان بهمن 57/79 که فرصت ارزیابی را از دست دادند و هنوز می باید بسیاری شان را تکان داد که چنان انقلابی روی داده است، بزرگ ترین بازندگان فوران خشم و کین انقلابی دمی هم به اندیشه چنان ارزیابی نیفتادند. مجاهدین خلق، در نام های گوناگونی که چون صورتک بر خود می گذارند، از آن فاجعه با خشم و کینه ای ژرف تر بدر آمدند. درسی که آنها گرفتند درس خون آشامی بیشتر بود ــ باید بیشتر و زود تر کشت و اگر سلاح در دست نبود زبان را حربه کشتار گردانید و خشونت را در گفتار و اندیشه ریشه دار کرد و آدم ها را به ماشین های "شهادت" در آورد؛ باید کشت و هر که را می توان به کشتن داد و به خودسوزی کشاند. دیگران، بیشتری، هنوز از مرحله عزاداری بیرون نیامده اند؛ ولی اگر نیک بنگریم 16 شهریور نه کمتر از خود 22 بهمن می تواند به یک باز اندیشی ژرف در فرهنگ سیاسی ایران بینجامد.
چهار دهه پیش روشنفکران و جوانان ایران هزار هزار، دست در دست حکومتی که یا می ترساند یا می خرید و در های دگرگشت (تحول) آرام را می بست، سیاست را از معنی و کارکرد اصلی آن جدا کردند و بدان معنائی دادند که در انقلاب "شکوهمند،" که نه مهم ترین ویژگی اش ماه پیروزی آن بود، و نه مصادره شد، تحقق یافت. اما خشم و کین که روح چیره انقلاب بود درست خلاف طبیعت سیاست است که برای همزیستی مردمان است؛ برای انداختن خشم و کینه و دشمنی در مسیرهائی است که به زندگی یاری دهد و تا آنجا که بتوان از ویرانی و خونریزی جلوگیرد. هدف سیاست نابود کردن، اگرچه به بهانه ساختن، نیست. نابود کردن و کشتن را از واقعیت بشری جدا نمی توان کرد ولی بسیار تفاوت دارد که بدان به عنوان ضرورت و چاره آخر بنگرند یا اصل و هدف. آن جوانان و روشنفکران حق داشتند که هر نظری، بد ترین نظرها را، به وضع موجود ایران زمان خود داشته باشند. آنجا که به خطا رفتند نشاندن خشم و کین انقلابی بجای عمل سیاسی بود. آنها تنها گروه انسانی در تاریخ نبودند که سیاست را رمانتیک کردند؛ ولی انصاف باید داد که هیچ گروه رمانتیک شورشی چنین شعر نازیبای الکنی نسروده است.
من می دانم که اینگونه یادآوری گذشته ها، بسیاری را در دوسوی طیف سیاسی خوش نمی آید؛ ولی تا با حقیقت تاریخ خود روبرو نیائیم بر آن چیره نخواهیم شد و آن را پشت سر نخواهیم گذاشت. گذشته را از پشت منشور بهره برداری سیاسی دیدن، به معنی امتداد دادن آن است. به این معنی است که امروز و فردا وظیفه دار ساختن گذشته اند. بن بست سیاسی و اندیشگی بخش بزرگی از طبقه سیاسی ایران از همین روست؛ نمی تواند درست به خود بنگرد و واقعیت خود را بپذیرد. اما تا دیر نشده است می باید از توانائی خودمان در نگریستن به آئینه نیرو بگیریم. آنگاه ساختن آینده را نیز خواهیم توانست.
امروز ته مانده های خشم و کین در ته مانده های نسلی که اگر هنر کند تنها می تواند بدهی خود را به تاریخ ایران بپردازد، هنوز در چنبر بحث هائی هستند که ادامه جنگ مرگ و زندگی با وسائل دیگر است. مرگ، هم اکنون سیاستشان را در کام کشیده است و خود خبر ندارند؛ و زندگی در جوانه های فراوان اندیشه ها و روحیه های نو، آنان را هر چه بیشتر به کناره ها می راند. مرده ریگ بهمن ها و شهریورها برای نسلی می ماند که اگر نجنبد جز آن دستاوردی نخواهد داشت. پس از اینهمه خون ها که بر این زمین عزادار ریخته شده است یاد آن شب های هولناک پیروزی نهائی نیهیلیسم انقلابی، همه ما را می باید به اندیشه فردائی بیندازد که خون و خشونت از فرهنگ و سیاست ما رخت بربندد، آسمان سرخ تیره ما که هیچ چیز در زیر آن تازه نیست رنگی دیگر بگیرد. برای آنهائی که با چنان درس هائی در پشت سر هنوز زهر نفرت و کین خواهی می پاشند ششم شهریورها فرصتی است که دمی به خود بیایند. آیا مشکل ما در جابجا کردن دژخیمان و قربانیان است؟ آیا اختلافات ما می باید با نابودی یک و احتمالا هردو طرف فیصله یابد؟ راه دیگری برای مبارزه سیاسی، نبرد برسر قدرت، و پیش انداختن خود و برنامه سیاسی خود نیست؟
زمان آن رسیده است که همه نیروهای سیاسی به پیام ریشه کنی خشونت از فرهنگ و سیاست بیمار ایران بپیوندند. دفتر اعدام و خونخواهی و انتقام را می باید بست. لغو مجازات اعدام، پایان دادن به مقوله جرم سیاسی، و اقلیت به معنی تبعیض حقوقی، و اعلام اینکه پس از برکناری جمهوری اسلامی، اجرای عدالت از عنصر انتقام جوئی عاری خواهد بود نخستین گام ها برای رهائی مردم ایران از فرهنگ خونریزی و خشونت است که از عرصه حکومت تا خانواده را می باید دربرگیرد. ششم شهریور روز بیداری ما بر بیهودگی خونبار همه اندیشه های مطلق گرایانه و حقمدار است. کسانی را که گلویشان از عربده های انتقام جوئی خسته نمی شود باید واگذاشت که همچنان بر فاصله خود با ملتی که از جهان مردهء مرگ پرور آنان بیرون می آید بیفزایند.