فراخوانی به دگرگون گردن فرهنگ و سیاست

پیشگفتار "صد سال کشاکش با تجدد" کتاب تازه داریوش همایون، انتشارات تلاش

کتاب حاضر از گرداوری و بازنویسی پاره ای نوشته های یازده ساله گذشته (تقریبا همه در "نیمروز") فراهم آمده است (نوشته ای نیست که در نگاهی دیگر، از بازنویسی بگریزد؛ و "سخن آخر" زمان دارد.) دنباله اندیشه های بیست و چند ساله گذشته و گسترده ترین نگاهی است که دیدگان من می توانسته بر موقعیت یا وضعیت ایران بیندازد. پاسخی است، پاسخ هائی است به پرسش های همیشگی من: گرفتاری ما کجاست؟ چرا نتوانسته ایم از توانائی ها و فرصت های خود بهره گیریم؟ از آن بد تر چگونه توانسته ایم آن فرصت ها را به زیان خود درآوریم؟ این دلمشغولی به پرسش های کلیدی در موقعیت ما و پاسخ هائی که ناگزیر درپی می آمد، بی چاره جوئی ها ناقص می ماند و با طبیعت کسی که خودبخود خویشتن را به جای دیگران می گذارد نیز سازگار نمی بود. اکنون چاره جوئی ها دربرابر است تا به کجا برسد.
درگیری روزانه با سیاست های تبعیدی و رویداد های ایران به نوشته های این دوره من رنگ تند روز می داد که در بازنویسی و باز اندیشی آنها کمرنگ تر شده است. در همان حال بستگی به گیر و دار های روزانه، تیزی و تندی ویژه ای به اندیشه ها و نوشته ها می داد که در اوضاع و احوال ما اجتناب ناپذیر است. ما مشکل کوتاه مدت و دراز مدت نداریم. کوتاه مدت ما همان دراز مدت ماست. سیاستگری روزانه از نگرش استراتژیک، بلکه فلسفی، جدانیست. همه با هم می آیند و بهم بسته اند. در میدان عمل این بهم بسته بودن مسائل نمی باید ما را به معمای مرغ و تخم مرغ بیندازد؛ ولی در اندیشه نمی توانیم از یکی به دیگری نرسیم و نپردازیم.
ارتگا ای گاست می گفت همه چیز تاریخ است. تاریخ یعنی تجربه ثبت شده؛ و با برهم نهادن تجربه هاست که انسان از ته چاه جمکران بر زبر ماه تابان می رسد. برای شناخت اکنون و ساختن آینده می باید نگرش تاریخی داشت؛ تاریخ را هر چه "درست" تر به معنی عینی تر و آزاد تر از پیشداوری های عاطفی و سودجویانه دید. نگرش تاریخی، نقطه مقابل زیستن و یخزدن در رویداد های گذشته است زیرا یک معنی دیگر تاریخ، چنانکه هگل از تامل در جهان بینی زرتشتی دریافت، پویائی است. انسان را نمی توان بازایستاند. جهان انسانی به سوی آینده ای می رود و چون انسان آفریننده است آن آینده از گذشته بهتر خواهد بود ــ سرانجام بهتر خواهد بود. پنجاه هزار سالی چنین بوده است.
پشت سر هر خوشبینی فلسفی همین نگرش تاریخی قرار دارد. اراده انسانی، کارکرد روان و ذهن او، و "از پیشی" priory a است؛ بستگی به کامیابی در برطرف کردن موانع و یافتن چاره ها و گشودن رازها ندارد. "کوشیدن نیاز مند اطمینان از نتیجه نیست." این را یکی از کامیاب ترین فرماندهان نظامی و رهبران سیاسی سده هفدهم، ویلیام اورانژ، به ما آموخت (سرکرده یک تبار-حزب هلندی که با پادشاهی مشترک او و همسرش ملکه بریتانیا، نخستین پادشاهی مشروطه، برپایه قانون اساسی، پا گرفت.) بقیه اش را، اگر لازم داشته باشیم، از سخن آنتونیو گرامشی (یک کمونیست ایتالیائی که در زندان موسولینی جان سپرد) می توانیم بگیریم: "بدبینی شناخت، مانع خوشبینی اراده نمی شود." روزگار تیره است، می دانیم. ولی چیزی هم به نام اراده انسانی هست. چیز دیگری هم در این معادله ــ شناخت دربرابر اراده ــ هست، و آن درآوردن شناخت و اراده از حالت رویاروئی و گذاشتن شان در خدمت یکدیگر است: اراده ای که با شناخت همراه باشد. نه شناخت را می باید گذاشت که به سستی اراده بینجامد و نه اراده را می باید بجای شناخت گذاشت. اراده بی شناخت، مصیبت زاست؛ شناخت، بی اراده ناتوانی است.
بررسی تاریخی صد ساله گذشته که نیمه اول این کتاب را گرفت "بدبینی شناخت" را می توانست به نومیدی بکشاند: شکست، پیش و پس از هر پیروزی، و به همان بزرگی، و این بار آخری حتا بزرگ تر؛ نابسندگی عمومی؛ پابرجائی پندار ها و خرافه ها از هرگونه. ولی این صد ساله تنها میدان نبردی است که داریم. می باید از این میدان پیروز بدر آئیم؛ به تعبیری این صد ساله را شکست بدهیم و بر آن چیره شویم. کوشش سالیان دراز من که دوران پس از انقلاب مشروطه را درست و بی پیشداوری ــ تا آنجا که برای ناظر دست درکار، امکان دارد ــ ببینم، در همین تاریخ مالامال از بدبینی و در ژرفای شب سنگینی که بر میهن ما افتاده است، آنچه را که برای "خوشبینی اراده" کم داشته ام به من داد و امیدوارم با بدبین ترین خوانندگان نیز همان را بکند.
آن صد سال بر بستر سده ها و هزاره های پیش از خود قرار داشت و این نگاه جویندهء آموختنی ها و دور انداختنی های تاریخ ــ دومی به مراتب بیشتر ــ بر آن دوره ها نیز افتاد. چنان نگرشی در پرتو آشنائی هرچند محدود، با جهان بی پایان تمدن غربی و تاریخ جهانی، مرا متقاعد کرد که می باید از گذشته خود، پاره های بزرگی از آن، بکنیم و به پاره های بزرگی از آن، بیشتر بپیوندیم ــ یک نگرش گزینشی به تجربه و فرهنگ ملی برای آنکه بار دیگر خود را در متن تاریخ بنشانیم (در عرصه فرهنگ تنها جائی که نگرش گزینشی جایز نیست تاریخ است که به نزدیک بینی و کژراهه می انجامد.) اگر در این فرایند به نتیجه گیری هائی رسیده ام عموما خلاف سیاست و گاه به نظر، رویائی، از اینجاست که در نگاه گسترده تاریخی، یک دوره، هر چه باشد، تنها یک دوره است و می تواند به بهتر و بد تر بینجامد. من این اتهامات را می پذیرم که نه به حساسیت های کسان پرداخته ام و نه فاصله ای که میان چاره جوئی هایم با واقعیت هائی که در جامعه ایرانی هست. حساسیت ها در بررسی تاریخی جائی ندارند، و رویائی ترین طرح ها ممکن است تنها بی هنگام (پیش از موقع) باشند.
فراخواندن ایرانی به اینکه نگرش خود را به سیاست اصلاح کند و دگرگونی های بنیادی در فرهنگ خود راه دهد خطاب به معتادان هروئین و زائران امامزاده و سینه زنان حسینیه نیست، و همه اش هم بر امروز ایران تکیه نمی کند. من بی هیچ پوزش و فروتنی، سرامدگرا elitist هستم. امید من به سرامدان اجتماعی و فرهنگی ایران است و به توانائی های بالقوه این نخستین "ملت تاریخی جهان" که همواره شگفتی هائی در آستین خود داشته است. اینجا خوشبینی شناخت نیز به یاری می آید. ایران جزیره دورافتاده ای در پایان جهان نیست. ما بخشی از انسانیت جوشان پوینده ایم، بخشی از جهان امروز، که به هیچ تدبیری در جهان قرون وسطائی فولکلور شیعی جا نخواهیم افتاد. مسئله ما بسیار جدی است، یک واپسماندگی فرهنگی از بد ترین نمونه های آن است. در هند بیش از ما ارباب معجزه دارند ولی خرافات در هند ماموریت سیاسی و ادعای حکومتی بر خود نمی شناسد و هندوئیسم از شیعیگری نیز غیر متمرکز تر است.
روشنفکران و طبقه متوسط ایران می باید شهامت آن را بیابند که به نهتوی (اصطلاح م.امید)
فرهنگ چیره هزار ساله، به ژرفای غارهائی (از غار افلاطون و غار اصحاب کهف و غار تاریخی نزدیک تر 1400 سال پیش) که جهان تنگ نازیبای ما در آن گرفتار است، بروند و به قلب مسئله بزنند. مردم ما می باید دریابند که با منطق زیارت و نذر و نیاز و کتاب دعا و شهادت و انتظار ظهور؛ با شیوه تفکر سرسری و سطحی، و گذاشتن امداد غیبی بجای اراده آگاهانه؛ با زیستن در تناقض و باور به امور بیرون از قلمرو شعور و دانش و اخلاق، روزگارشان همین است؛ تا زمانی (بیست سی سالی بیشتر در این سده) که نفت هم دیگر لقمه نان را به سفره هایشان نیاورد. نیمه راه رفتن ها و رویکرد های شرمگین صد ساله کشاکش، به این زمانه واژگون انجامیده است. در این صدمین سال، دگرگونی رویکرد نخستین درسی است که می توانیم بگیریم.
جنبش مشروطیت و جای مرکزی آن در باززائی جامعه ایرانی که از دیرباز ذهن مرا به خود گرفته است؛ و ضرورت دنبال کردن طرح (پروژه) مشروطه خواهی، تا به کشورهای پیشرفتهء آرزوی مشروطه خواهان برسیم، درونمایه اصلی این کتاب است که انتشار آن را در صدمین سالروز انقلاب بهنگام تر می سازد. طرح نوسازندگی (مدرنیراسیون) و نوگری (تجدد) جامعه و فرهنگ و حکومت ایران که صد سالی پیش مشروطه خواهان در دست گرفتند رویدادی با ابعاد جهانی بود ــ نخستین جنبش تجدد طلبانه مردمی، در فضای خواب آلود کشور های مستعمره و نیمه مستعمره و "جهان سوم" نامگذاری بعدی. ولی از فریدون آدمیت و معدودی دیگر که بگذریم، این نگاه به جنبش مشروطه در صد سال گذشته از گفتمان تاریخی و سیاسی غایب بوده است.
پیامدهای انقلاب مشروطه و تاثیرات آن بر دهه های بعدی از این هم بیشتر نادیده گرفته شده است. آرمان مدرن کردن ایران با شکست انقلاب مشروطه نمرد و تا انقلاب اسلامی، و حتا در جاهائی در همین دوران نیز، الهامبخش نسل ها گردید و بخش مهمی از انرژی ملی ما در آن صرف شد. کسانی می توانند مشروطیت را به ستار خان و باقر خان، و دیگرانی به امیرکبیر و مصدق فرو کاهند. ولی نگاه درست تر به تاریخ، قدر یک دوران هفتاد هشتاد ساله بازسازی پر دست انداز و نابسنده کشور درهم شکسته و ازهم بدر رفته ما و باربط بودن آن تجربه را به دوره پیش از آن و به امروز و فردای ایران آشکار می سازد. ما بسیار زیان کردیم که در شناختن رویه (جنبه) های گوناگون جنبش مشروطه که نوگرائی را به جامعه ایرانی داد کوتاه آمدیم.
من کوشیده ام بزرگ ترین کاستی تاریخنگاری همروزگار ایران، را در بخش عمده آن، جبران کنم. درنیافتن و، بیش از آن، انکار اهمیتی که هفت دهه پیش از جمهوری اسلامی در تاریخ ایران دارد هر بررسی درباره فرهنگ و سیاست ایران را بی پایه می گرداند زیرا از توسعه و مدرنیته که مسئله اصلی ماست غافل می شود. نظرگاه perspective درست تاریخی صد سال گذشته ما، برتر از مسائل روز، داستان پیچیده درآویختن ما با مدرنیته است. برکشیدن جامعه ایرانی از پائین ترین پله های انسانیت به پایگاه شایسته تاریخ ما و تحقق بخشیدن به ظرفیت بالای این ملت، بستگی به این دارد که از پشت منشور توسعه و تجدد به موقعیت خود بنگریم، نه مهر و کین سیاسی و ایدئولوژیک. کاریکاتوری که از تاریخ صد سال گذشته ایران ساخته اند و رسانه ها را برداشته است سیاست ما را نیز کاریکاتوری گردانیده است.
نظر ما به پادشاهان پهلوی هر چه باشد، آن دوران از بسیاری سویه (جهت)ها دنباله جنبش تجدد ایران و برآورنده آرزو های برنیامدنی ان بود. ما مصالح فراوانی برای بازسازی پس از رژیم اسلامی نداریم و از هیچ تکه آن، حتا سهمی که همین دوران در جاهائی داشته است و عبرت هائی که از آن گرفته ایم، نمی توانیم چشم بپوشیم. توسعه و تجدد، دیگر دستمایه سیاستبازی نیست؛ مسئله مرگ و زندگی همه ماست.
* * *
با آنکه می خواستم در این نوشته ها آنچه را که از گفته های دیگران آورده ام به منابع آنها ارجاع دهم، در طول سال ها بیشتر منابع را گم کرده ام. از خوانندگان پوزش می خواهم که نخواهند توانست گفتاورد را با اصل آن مقابله کنند ولی این اطمینان هست که گفتار بی دست خوردگی آورده شده است. معادل های اروپائی واژه های "فنی تر" و عموما تازه ساخته، یکی دو مورد در خود متن و همه در واژه نامه پایان کتاب آمده است.
نوشتن و چاپ این کتاب سراسر مرهون خانم فرخنده مدرس و آقای علی کشگر و "تلاش" آنهاست. همکاری منظم با آن نشریه که دفتر بررسی های تازه و غیر متعارف جامعه شناسی ایران گردیده است، انگیزه اصلی بازنویسی اندیشه هائی شد که در طول سال ها اندک اندک بر کاغذ آمده بودند و اکنون به صورت کتاب، باز به همت آن دوستان، که بسیار بلند تر از امکانات آنهاست، انتشار می یابد ــ یک نمونه دیگر خوشبینی اراده در این برهوت رها کردگی و رها شدگی.
پیشکش کردن "صد سال کشاکش با تجدد" به یاد حسن تقی زاده و علی اکبر داور، دو پیشتاز و قربانی برجسته این کشاکش، و از سرمشق های زندگیم، کمترین گزاردن قدر ده ها و صدها پیشگامانی است که نمی باید گذاشت در میهن حق ناشناس به فراموشی سپرده شوند.