انتخاباتی نه آزاد نه بی معنی

از انتخابات دوم خرداد مردم احساس کردند که با رای دادن و ندادن می توانند تاثیری بر روند اوضاع داشته باشند. از آن پس نقش مردم چیزی میان انتخابات و نظر خواهی بوده است.

کمتر رویدادی مانند انتخابات سه گانه 24 آذر موقعیت غیر ممکن رژیم اسلامی را نشان می دهد. آخوند ها توانسته اند هرج و مرج سازمانیافته حوزه را دست در دست یک فلسفه حکومتی که سراسر بهره جوئی و غنیمت است بر کشوری به دشواری ایران تحمیل کنند. پس از بیست و هشت سال رژیمی "جا افتاده" است که تنها می تواند روز به روز بپاید و هیچ نقطه روشنی در افق تیره آن نمی توان نشانه کرد. رژیمی است که نه می تواند یکدست شود و تا جائی که خاطرخواه جهان بینی ناهنگام anachronistic آن است برود؛ و نه اصلاح را در خود اجازه می دهد، زیرا اصلاحگرانش تنها با همرنگ شدن با نیرو های "ماند" امید زندگی دارند. یک دیکتاتوری است، از بد ترین نمونه های آن، که گرفتاری جدی انتخابات دارد؛ و یک نظام رهبری است از کامل ترین نمونه های آن ــ با اختیارات عملا نامحدود رهبر ــ که هر تکه اش در دست یک پدرخوانده و سرکرده است و هیچ کس زورش به هیچ کس نمی رسد.
دربرابر چنین رژیمی می توان رویکرد های گوناگون داشت. بجز تن دردادن و روزگار را در آرزوپروری سپری کردن که بیشتری می کنند، یا می توان نگرنده علاقه مند بود و یا مبارز چاره جو. نگرندگان علاقه مند سودمندی خود را دارند و افکار عمومی را شکل می دهند ولی اگر بیش از آن بخواهند، دست و پاگیر می شوند. نگرنده ای که دستش در کار نیست آزادی عملی دارد که با گرفتاری های مبارزه نمی خواند. مبارز چاره جو ناگزیر است محدودیت های موقعیت را پیوسته درنظر داشته باشد و هرچه به موقعیت نزدیک تر، کارش دشوار تر. از اینجاست که بیشترینه تفاهم و همدردی را می باید برای مبارزان درون داشت، و در خلوت آسوده محافل برای آنان نسخه نپیچید. در دریای توفانی سیاست ایران حد اکثری که از مبارزان در هرجا می توان انتظار داشت آن است که دست خود را از سکان و چشم خود را از قطب نما برندارند.
در انتخابات سه گانه ء شورا های شهر، میاندوره مجلس، و خبرگان رهبری همه آن موقعیت غیرممکن نشان داده شد. سه انتخابات، گذشته از حذف کردن های معمول، اصلا به قصد آشفتگی و بی نظمی و سوء استفاده از آن رویهم ریخته شده بودند و همان ماشین تقلب و رای سازی که شهردار نادرست و نشایسته پیشین تهران را به ریاست جمهوری رسادید درکار بود که رقیبان چپ و راست را (هر طیفی در سیاست چپ و راست خود را دارد و در خود اصطلاحات معنای ثابتی نیست) شکست دهد و ناشایسته سالاری و جمود فکری محض را قدرت برتر در شورا ها و خبرگان رهبری گرداند تا زمینه برای دراختیار گرفتن مواضع بیشتری در انتخابات مهم تر آینده فراهم آید. در انتخابات شورای شهر تهران و خبرگان رهبری که میدان های اصلی نبرد قدرت بودند صف نامزدان هیچ شوقی در مردم بر نمی انگیخت. یکبار دیگر توده رای دهنده اگر هم می توانست بر بی اعتقادی برحق خود به همه فرایند انتخاباتی چیره شود، با گزینه بد تر و بد تر روبرو می بود.
اما آیا اصلا چیره شدن بر آن بی اعتقادی لزومی می داشت؟ بحث بزرگ انتخابات در درون و بیرون برگرد همین پرسش بود. اساسا چرا در یک انتخابات غیر آزاد که طرف کمتر بدش همان طرف بد تر انتخابات ریاست جمهوری یک دو سال پیش بود شرکت جویند؟ مگر نه آنکه تفاوتی میان جناح هائی همه متعهد نگهداری این نظام، نیست؟ و مگر نه اینکه با تقلبات پردامنه نتیجه هر رائی را مخدوش می کنند؟ این نظر بسیاری، شاید بیشتر افکار عمومی بیرون بود و اکثریتی از رای دهندگان را نیز (هر جند ادعای شرکت شصت درصد را کردند) بیرون از حوزه های رای گیری نگهداشت. با اینهمه میلیون ها تن بویژه در ساعات آخر به پای صندوق ها رفتند و یکی از طرف های بدتر، ولی خطرناک تر را شکست دادند. پس از این انتخابات، ماشینی که با شتاب در سرازیری پیش می راند ترمزی خورده است و به نظر نمی رسد بتواند شتاباهنگ momentum پیشین را از سرگیرد.
کلید دریافتن جای انتخابات در جمهوری اسلامی در همین تاثیر محدود ولی مهمی است که بر فرایند سیاسی دارد. تا انتخابات مشهور دوم خرداد، انتخابات در رژیم اسلامی تفاوت زیادی با دیکتاتوری های دیگر نداشت. در آن انتخابات، هم شکافی ایدئولوژیک در گروه فرمانروا افتاد و هم مردم توانستند به نظام اسلامی و رهبر آن یک "نه" دندانشکن بگویند. آن شکاف ایدئولوژیک اندک اندک به اختلاف نظر در سیاست ها و منافع گروهی فروکاست. ولی عامل"خیابان" ــ حضور سازمان نیافته و گاهگاهی مردم در صحنه ــ بکلی پایان نیافت. مردم احساس کردند که با رای دادن و ندادن می توانند تاثیری بر روند اوضاع داشته باشند. از آن پس نقش مردم چیزی میان انتخابات و نظر خواهی بوده است.
انتخابات در یک نظام دمکراتیک تعیین کننده شخصیت ها و سیاست ها در یک دوره معین است؛ نظر خواهی poll گرماسنج افکار عمومی است. انتخابات دمکراتیک گزینش میان احزاب و گروهبندی هائی است گاه در دو نقطه مقابل. در جمهوری ایران از پس از 18 تیر که مهم ترین خیزش سیاسی ناب در تاریخچه جمهوری اسلامی است، مردم با چنان گزینشی روبرو نبوده اند. از این گذشته آزادی عملی که فرمانروایان در همه مراحل فرایند انتخاباتی دارند آن را از معنی واقعی اش تهی می کند. رای مردم به تمام درشمار نمی آید اما عامل تعیین کننده ای در بده بستان های درونی رژیم است؛ و این همان است که انتخابات را در جمهوری اسلامی به نظرخواهی نزدیک می کند. در انتخابات 24 آذر آنقدر صندوق ها را جابجا و ارقام را کم و زیاد کرده اند که هیچ کس ندانست چند میلیون رای داده اند و برندگان و بازندگان چه درصدی از رای ها را داشته اند. ولی در درون دستگاه حکومتی، انتخابات تصویر روشنی از پایگاه هر گروه و شخصیت در افکار عمومی به دست داد و چانه زنی ها بر پایه رای هائی که به صندوق ها ریخته شده بود و نه آنچه اعلام کردند صورت گرفت.
* * *
اکنون می توان به این پرسش پاسخ داد که مردم در چنین نظامی، هم دیکتاتوری، هم پر از رخنه ها و سوراخ ها، با انتخاباتی که نه آزاد است نه بی معنی، چه می توانند بکنند؟ ما در اینجا از موضع مخالف تبعیدی که به سرتاسر نظام نه می گوید سخن نمی گوئیم. چنان مخالفی اصلا نمی تواند رای بدهد؛ انتخابات بکلی بیرون از او روی می دهد و تحریم یا تشویق او بی معنی است مگر آن که بخواهد برگی در پرونده ای بگذارد یا وسیله تقرب بیشتری به گروه هائی در درون حکومت بجوید. آن مردمی که تفاوت های ناگزیر میان شخصیت ها و دسته بندی های درون رژیم را می بینند وگاه چنان از یکی بیزار می شوند که به هرکه دربرابر اوست اگر چه همچنان بیزارکننده، رای می دهند آیا چاره دیگری دارند؟
در غیاب یک خیزش انبوه، چه نافرمانی مدنی به صورت اعتصاب و تعطیل عمومی، و چه انقلاب نارنجی (یا هر رنگ دیگر) مهم ترین ابزار مبارزه مردم در دهه گذشته انتخابات بوده است. تا وقتی مردم با خامنه ای مانند احمدی نژاد در دانشگاه امیرکبیر، یا چائوشسکو در بخارست (در بازگشتش از تهران) رفتار نکنند نمی توان آنان را از شرکت در انتخاباتی که گاه رفسنجانی و گاه احمدی نژاد را سرشکسته می کند و گاه خاتمی را از نقش تصوری جایگزین به نقش واقعی مامور روابط عمومی در می آورد سرزنش کرد. آنها که در چنین انتخابات پر مداخله ای شرکت می جویند نه رای به مشروعیت رژیم می دهند نه حق دمکراتیک خود را می گزارند. آنها از تنها روزنه ای که فکر می کنند بر رویشان گشوده است وارد می شوند تا اندکی از بد تر شدن اوضاع جلوگیرند.
از نظرگاه مبارزه نیز در کنار کشیدن کامل مردم و تحریم انتخابات سودی نمی توان یافت. اینهمه توده های دلمرده که روسای جمهوری همیشگی یا موروثی شان را با 99 در صد و بیشتر "انتخاب" می کنند چه اثری در مبارزه داشته اند؟ (در آخرین انتخابات صدام به صد درصد رسید.) زنده ماندن انتخابات در جمهوری اسلامی از دوم خرداد به بعد نه تنها به ریشه دار شدن این سنت در فرهنگ و سیاست ایران کمک می کند بر شدت مبارزات درونی رژیم می افزاید و نمی گذارد یک گروه اختیار کشور را دردست گیرد. حتی رای ندادن نیز در چنین صورتی است که معنی می یابد. رائی که مردم در انتخابات پیشین شورا ها و مجلس به دوم خردادی ها ندادند دفتر اصلاح طلبی ناممکن را در جمهوری اسلامی بست. امروز نیز "بازگشت" اصلاح طلبان، چنانکه سامانه site "اخبار روز” در تحلیل دقیق خود به درستی اشاره کرده با حل شدن آنها در اردوی کروبی و رفسنجانی حاصل شده است. اصلاح طلب کسی است که از بد ترین کمتر خطرناک باشد.
ما در بیرون کسانی داشتیم که تحریم کردند و معدودی که دامن اختیار از کف دادند و کارشان به توسل به فرشتگان کشید. ولی رویکرد عمومی خاموش ماندن بود و حق گزینش مردم را شناختن. حتی واکنش ها دربرابر کسی که مرغ خیالش در ثنای انتخابات به جهان برین پرواز کرد برخلاف گذشته ــ جز استثنای بیمایگانی که جز دشنام و "افشاگری" در چنته ندارند ــ متمدنانه بود. ما اندک اندک داریم به سیاست چنانکه هست ــ و به همان اهمیت، تا جائی که می توان بهبودش داد ــ نگاه می کنیم. معنایش این است که گوناگونی گیج کننده عوامل، و شخصیت ها و احتمالات را می شناسیم و با چند فرمول ساده مسائل را از سر باز نمی کنیم.
در یک استراتژی پیکار که تناسبی با موقعیت بسیار پیچیده ما داشته باشد ممکن است پاره ای عوامل که ما هیچ نمی پسندیم نیز جا و زمان خود را داشته باشند. بسا روابط و دوستی ها که ما نمی خواهیم ولی سودمندی خود را در لحظه های تعیین کننده ای که پیش خواهد آمد خواهند داشت. عمده آن است که فضای مبارزه را سالم نگه داریم. جنگیدن با هرزه درائی و مخالفت با زهراگین کردن فضا تفاوت دارد. بویژه در بیرون و دور از پهنه سیاست قدرت که داو ها چندان بزرگ نیست می توان خویشتنداری و تعادل در رفتار را تمرین کرد. عمده آن است که در همه حال دست را از سکان و چشم را از قطب نما برنداریم.