اصلاح طلبی و اصلاح طلبان

دمکراسی را صد گونه تعریف کرده اند و تا «دمکراسی هدایت شده» سوکارنو و «دیکتاتوری دمکراتیک» لنین هم کشانده اند. ما نیز در ایران با گرایشی که به یک سونگری و ساده کردن داریم کوتاه نیامده ایم و تعریفهای خود را داریم. زمانی بود که پذیرفتن 28 مرداد به عنوان کودتای ننگین شرط دمکرات بودن شناخته می شد. سپس میدان به دست کسانی افتاد که حکم دادند دمکراسی یعنی شناختن ایران نه به عنوان یک ملت بلکه چند ملت و یا ملیت زیر ستم و پذیرفتن ساختار فدرال در مرحله کنونی، و حق تعیین سرنوشت برای زمانی که شرایط جداسری فراهم شده باشد. سیر تکاملی دمکراسی ایرانی در محافل روشنفکری ایران البته در اینجا نایستاد و با جمهوری تعریف شد ـ دمکراسی یعنی جمهوری. اما جمهوری اسلامی چون خاری در پهلوی این تعریف فرو می رفت و گروهی دیگر اصلاح کردند و لائیک را هم به جمهوری افزودند مانند جمهوری های عراق صدام حسین و سوریه حافظ اسد، و البته همان دیکتاتوری های دمکراتیک تا پل پت.
اکنون تعریف تازه ای برای دمکراسی یافته اند ـ اعتقاد به دمکراسی از اعتقاد به اصلاح طلبی می آید و برعکس، و اصلاح طلبی یعنی از خاتمی تا کروبی و از آنها تا رفسنجانی. پایه این تعریف بر نفی سرنگونی رژیم اسلامی گذاشته شده است. می گویند سرنگونی یعنی خشونت و خونریزی و هرج و مرج که به دمکراسی نخواهد انجامید. این سخن درست است اگر سرنگونی را در معنای تنگ آن بگیریم و فراموش کنیم که از دهه هشتاد تا پایان سده بیستم دو سه دوجین نظام دیکتاتوری سرنگون شدند، بی خشونت و با رژیم های جانشینی کم و بیش دمکراتیک. ولی مشکل این تعریف در جاهای دیگر است. دمکراسی مفهومی عام تر از آن است که به سیاستبازی روزانه و ملاحظات جناحی فروکاسته شود. از این گذشته اشکالش در آن است که اصلاح طلبی را با «اصلاح طلبان» یکی می گیرد.
اصلاحات همواره بر دگرگونی های ناگهانی و خشونت آمیز برتری دارد. جامعه یک ماهیت ارگانیک است و دگرگونی ناگهانی شرایط زندگی را به دشواری تاب می آورد و بیشتر با دگرگونگی تدریجی سازگار است. ولی اصلاحات به اصلاح طلبان بستگی دارد. هرکس یا هر گروهی را که اندکی با جریان غالب تفاوت داشته باشد نمی توان اصلاح طلب شمرد. ما در وضع کنونی پرخطری که ایران در آن افتاده است گزینه های زیادی نداریم و این نیز قابل فهم است. هر گروهی که بتواند خطر را برطرف کند فعلا غنیمت است و از اینرو در تاختن به هواداران «اصلاح طلبان» نیز می باید اندازه نگهداشت. ما لازم نیست به آنها بپیوندیم یا دوستی کنیم. آنان دوستان خود را در محافل حکومتی اسلامی دارند. انتظاری که از آن هواداران می رود آن است که در شور خود برای برطرف کردن خطر مانندهای احمدی نژاد، اندیشه سیاسی را هم به ابتذال سیاستهای جمهوری اسلامی، از تندروان تا اصلاح طلبانش، نیالایند. این گونه نظریه پردازی ها که زاده نیازهای لحظه ای هستند بدبختانه آثار پردامنه برجای می گذارد که یکی از آنها همان ساده کردن و یک سونگری است.
دمکراسی به معنای حکومت اکثریت و امکان جابجائی منظم قدرت، و مستقل از چگونگی برقراریش بیش از آن جاافتاده است، حتی در فرهنگ سیاسی ما، که نیاز به شکافتن بیشتر داشته باشد. ولی اصلاح طلبی دست کم در میان روشنفکران چپ ایران که در مکتب انقلاب خونین و ویران کردن جهان و از نو ساختن آن پرورش یافته اند هنوز قابل بحث است. اصلاح طلبی یک تعریف برنمی دارد و اصلاح طلبان از آن هم نامشخص ترند. در گسترده ترین تعریف خود، اصلاح طلبی در برابر سرنگونی خشونت آمیز قرار دارد و در تنگ ترین تعریفش به بزک کاری محدود می شود. در اصلاح طلبی، حتی در گسترده ترین تعریف، ما با ماهیتی که همان هست ولی دگرگونه می شود سر و کار داریم. در این تعریف دگرگونه شدن همان وزن را دارد که همان ماندن، و نکته بنیادی در اینجاست. آیا در فرایند اصلاح طلبی جمهوری اسلامی، دگرگونگی وزن درخوری داشته است و دارد؟

***
فرایند اصلاح طلبی را در جمهوری اسلامی به اصلاح طلبان محدود کردن خطای بزرگ بسا سیات ورزان و نویسندگان این سال ها بوده است که از بد تعریف کردن این رژیم می آید. از جمهوری اسلامی چنان می گویند که گوئی حکومتی مانند دیگران است ـ کمی بدتر یا بهتر. ولی همان گونه که انقلاب اسلامی از جنس انقلاب های دیگر نبود حکومت آن نیز یک حکومت معمولی نیست. آن را با حکومتهای توتالیتر دیگر نیز نمی توان یکی دانست. این رژیمی است برآمده از ژرفای هزار و چند صدسال، و با رسالت آسمانی و جانشینی معصومین. مدرنیته اش از مسجد می گذرد، چنانکه وزیر ارشادش می گوید و مسائلش در بن چاه جمکران گشوده می شود. جامعه مدنی اش مدینه هزار و چهارصد سال پیش است (از زبان بزرگ ترین اصلاح طلب رژیم) که چنان یکدست بود که حتی کودکان قبیله یهودی بنی قریظه در آن حق زنده بودن نیافتند. تباهی و دشمنی با پیشرفت نه از عوارض این رژیم بلکه در طبیعت آن است. آن را با رژیم های فاسد و سرکوبگر معمولی نیز نمی توان مقایسه کرد.
اصلاح طلبان در حکومت اسلامی بوده اند و هستند ولی در طرح آنها «همان بودن» رژیم وزنی به مراتب سنگین تر از دگرگونگی آن دارد. آن اصلاح طلبان کمتر از همکاران دیگر خود در حکومت انحصارگر نیستند. حلقه خودی های آنان تنها اندکی بزرگتر است. بنیادهای اعتقادی شان یا از همان گونه خالص اسلامگرایان است یا حداکثر با وصله کارهائی از همان دست مدینه النبی مدل جامعه مدنی، و دنباله تلاش بیهوده و زیانبارآشتی دادن مدرنیته با جزم دینی. جز گروه فزاینده ای از میانشان که از بن بست ایدئولوژی مذهبی، و مذهب به عنوان ایدئولوژی بیرون می زند، جریان موسوم به اصلاح طلب را می باید در همان رده اسلام سیاسی و اسلام در حکومت جا داد که مشکل اصلی جمهوری اسلامی ـ و ایران ـ است و تا برطرف نشود جامعه ایرانی به نزدیکی های جائی که در خانواده ملت ها شایسته اوست نیز نخواهد رسید.
اما هراس اصلاح طلبان از نیروی مردمی، اصلاح طلبی بی مشارکت مردم، ویژگی و ضعف اصلی اصلاح طلبان حکومتی ایران است. آنان پس از تجربه های نیمه کاره نخستین خود با سیاست های قدرت بخشی به مردم، به تندی پا پس کشیدند و به دامان ولایت فقیه پناه بردند. از چندتائی گذشته، یا ترسیدند یا فاسد شدند (بیشتر هر دو). اصلاح طلبان تا نتوانند به مردم روی آورند که به معنی سنگین شدن وزن دگرگونگی است، بهتر است سازشکاران خوانده شوند. برای بستگانشان در بیرون نیز، سازشکاری صفت مناسبتری خواهد بود. ما هم بهتر است میان اصلاح طلبی و اصلاح طلبان تفاوت بگذاریم. اصلاح طلبی در ایران هست و نیرومندتر نیز خواهد شد و آن را بیرون از محافل حکومتی می توان دید. بیم از خونریزی و هرج و مرج پس از برکناری خشونت آمیز رژیم در جنبش اصلاح طلبی ایران، از این فاصله دور هم، لمس کردنی است. اما سبب نشده است که جنبش اصلاح طلبی مانند اصلاح طلبان از نام تغییر رژیم یا برکناری و سرنگونی نیز برخورد بلرزد.
فاصله مردم از اصلاح طلبان برخلاف سرو صدائی که پس از انتخابات شوراها به راه افتاد کم نشده است. در آن انتخابات اصلاح طلبان مزه بازگشتی را چشیدند، ولی آن موفقیت کوچک از بیم احمدی نژاد و به بهای حل شدن در رفسنجانی بود، که سرتاسر شهرت اصلاح طلبی را در دهه گذشته از جدا کردن خود از او به دست آورده بودند. اینکه با دنباله روی از چنان رهبری، جریان اصلاح طلب (با جنبش اصلاح طلبی مردم اشتباه نشود) چه آینده ای می تواند داشته باشد و اصلاحات در رژیم چه صورتی خواهد یافت از هم اکنون آشکار است.
ما مخالفان جمهوری اسلامی که امیدمان را به جنبش اصلاح طلبی مردم بسته ایم و همان بیم را از خونریزی و هرج و مرج پس از سرنگونی خشونت آمیز رژیم داریم، به همان درجه نیز تغییر رژیم را برای ایران حیاتی می دانیم. خواست برکناری یا سرنگونی (غیر خشونت آمیز) رژیم اسلامی از طبیعت و کارکرد ما به عنوان نیروهای سیاسی سازمان نیافته نمی آید. با آنکه هدف نهائی کار سیاسی رسیدن به قدرت است در این جا پای مرگ و زندگی ملتی در میان است. چگونه می توان نشست و شاهد خشکاندن سیستماتیک چشمه های فرهنگ، ویرانی از روی نقشه و سهل انگاری (هردو) میراث ملی و نابودی شتابنده منابع و محیط زیست بود و باز از تناقض میان سرنگونی با اصلاح طلبی و از آنجا با دمکراسی، دم زد و از احمدی نژاد به رفسنجانی پناه برد و هر اقدامی را برای ضعیف کردن و فشار آوردن بر یکی از بدترین نظام های سیاسی امروزی جهان بی اثر کرد؟