سودای آزاد کردن گذشته

اگر آلمان ها شکست در جنگ دوم جهانی را لازم داشتند تا شهامت روبرو شدن با گذشته و آزاد کردن خود را از آن بیابند ما انقلاب اسلامی را برای آزاد کردن گذشته های خود داریم. آنها خیره در آنچه کرده بودند، در مسئولیت ملی، نگریستند و پیش تاختند. ما در اندیشه پاکشوئی گذشته های خود درجا می زنیم و واپس تر می افتیم. در یک سو انقلابیان ما، بیشترین شان، با چشمان نیم بسته به پیامد های آنچه کردند، به "محصولات فرعی" انقلاب شکوهمند (به گفته یکی از سران انقلابی که هنوز با سربلندی از مردم طلبکاری می کند) می نگرند و بهر ترفند زبانی ــ از جمله تغییر نام آن انقلاب ــ می کوشند گذشته خود را از پیامد هایش آزاد کنند؛ سهم خود ر ادر آن بزرگ بدارند و از دنباله هایش روی بگردانند. اگر هم فشار واقعیت های بیست سی ساله گذشته از اندازه نگرش گزینشی و همیشه حق به جانب ما درگذرد، آنچه را کرده اند اجتناب ناپذیر، و در حد "قضای آسمان که دیگرگون نمی شد" بشمارند.
در سوی دیگر طیف، آنها که بیشترین سهم را در انقلاب داشتند زیرا بیشترین اسباب قدرت در دستشان بود، با چشمانی گشاده بر پیامد ها، و کمابیش بسته بر عوامل انقلاب می نگرند؛ یک گذشته را به یاری نشان دادن سیاهی های گذشته ای دیگر ــ که از شوربختی و ناشایستگی ملی ما تا اکنون و آینده نا معلوم کشیده است ــ سپیدکاری می کنند. در سر دیگر طیف نیز همین ترفند در کار هست. پیش از انقلاب را برای سپیدکاری انقلاب خود سراسر به سیاهی می آلایند. هیچ کس مسئول "آدمی " که در آن دوران بود و تصمیم هائی که گرفت نیست؛ همه یا ناگزیر بودند یا قربانی اوضاع و احوال. یا همهء کرده ها و تصمیم ها و پیشکش کردن کشور به انقلاب درست می بود و هر چه گناه است به گردن انقلابیان و امریکا و بریتانیاست؛ یا هیچ گزینش دیگری جز تسلیم شدن به رهبری آخوند نمی بود و حکومت چاره ای جز اشتباهاتی که روی داد، برای تسلیم شدگان نمی گذاشت. (تالیران اشتباه را از جنایت، و از خیانت ــ که به گفته او موضوع زمان است ــ بدتر می شمرد.)
اما همین بس است که در هردو سوی طیف دمی از خود بپرسند که اگر به آن دوران بر می گشتند آیا همان گونه رفتار می کردند و اگر رویکرد و رفتار متفاوتی می داشتند نتیجه باز همان می شد؟ خود اینکه ما از امری پشیمان شویم برای برباد دادن همه استدلال ها در باره لازم بودن یا اجتناب ناپذیر بودن آن امر بس است. پشیمانی به معنی پی بردن به امکان رفتار و رویکرد متفاوت در گذشته است؛ به این معنی است که می شد از رویدادی جلوگیری کرد. اینکه کسانی شب و روز از تبهکاری و ناشایستگی گروه فرمانروای بیست و هشت سال گذشته می گویند، از رژیمی برخاسته از انقلاب و حکومتی که اختیار و رهبریش مانند خود انقلاب از آغاز در دست آخوند بود، و آنگاه به کسی که انقلاب را نالازم دانسته خرده می گیرند، خبر از پشیمانی آنان می دهد، اما پشیمانی را تا پایانش نمی روند. اگر بتوانند گامی دیگر پیش بگذارند معمای سیاسی و اخلاقی خود و فصل تازه ای را در پرورش سیاسی ملت ما خواهند گشود.
درباره آجتناب پذیر بودن انقلاب گفتاوردی از خامنه ای شاید بسنده باشد. او در مصاحبه ای با اطلاعات، در سال 1362 و بمناسبت سالگرد 22 بهمن چنین می گوید: "ما در یک حالت بهت بودیم. درحالی که در همه فعالیت های آن روزها طبعا ما داخل بودیم. همانطور که می دانید عضو شورای انقلاب بودیم و یک حضور دائمی تقریبا در آنجا وجود داشت. لاکن یک حالت ناباوری و بهت بر همه ما حاکم بود. من چیزی بگویم که شاید شما تعجب کنید. من تا مدتی حتی بعد از آنکه 22 بهمن گذشته بود، بارها به این فکر افتادم که ما خوابیم یا بیدار و تلاش می کردم که از خواب بیدار نشوم که اگر خواب هستم این رویاهای طولانی که لابد بعدش اگر آدم بیدار شود نخواهد بود دیگر ادامه نکند. این قدر مسئله برای ما شگفت آور بود."
اکنون آیا نمی توان گفت که اگر رژیم پادشاهی بجای تسلیم به نیرو های انقلابی، (و نیرو های انقلابی بجای تسلیم به خمینی) و بجای سپردن تصمیم گیری به حکومت کارتر، می ایستاد و از کشور دفاع می کرد؛ و اگر با چنان وضعی دست کم بجای گروه ناتوان کارتر، گروه کاردیده فورد در امریکا بر سر کار می بود خامنه ای ها خوابش را نیز همچنان نمی دیدند؟
ما در اینجا نیازی نداریم که به ادبیات پشیمانی که در این بیست و چند سال بخش قابل ملاحظه ای از بایگانی تاریخی ما شده است بنگریم. یک پشیمان را از نسل انقلاب نمی توان یافت که از "خود" سه دهه پیشش سربلند باشد. مانند های انقلابی سربلند از انقلاب شکوهمند و بی اعتنا به "محصولات فرعی" را دیگر تنها در "طبقه جدید" اسلامی در سرتاسر گروه های برخورداران می توان یافت. دیگران اگر از تئوری های توطئه و افسانه مقدر بودن انقلاب دست بردارند از بند گذشته شان آزاد تر خواهند شد ــ مقدر وجود ندارد و هر چه در دست انسان است می تواند صورت های گوناگون با نتایج گوناگون به خود گیرد. رویداد هر چه بزرگ تر، تابعی از عوامل پرشمار تر با نتایج گوناگون تر است. این اجتناب پذیری رویداد ها چندان است که یکی از وظایف تاریخ را نشان دادن اینکه رویداد ها می توانست به گونه یا گونه های دیگری باشد دانسته اند. تاریخنگار نقش عوامل مهم یک رویداد را بررسی می کند و نشان می دهد که گاه یک تصادف چه پیامد هائی داشته است.
نبرد "پلاسی" در سده هژدهم در سرنوشت امپراتوری مغول هندوستان تعیین کننده بود. در آن نبرد نیرو های انگلیسی قدرت آتش کمتری داشتند. ولی در آستانه نبرد باران سختی درگرفت و باروت توپچیان هندی نم برداشت. توپچیان بریتانیائی به فرمان "لرد کلای و" باروت خود را خشک نگه داشتند و پس از ایستادن باران نبرد نابرابر را بردند. این درست است که بریتانیا تمدنی بسیار پیشرفته تر داشت ولی با یک فرمانده هندی دیگر چنان کشور پهناوری را به چنان آسانی نمی شد گرفت.
موضوع این نیست که کسانی از پشیمانی و انتقاد ازخود دیگران بستانکاری کنند. اگر آن دیگران به ریشه درخت زدند آن کسان نیز بر سر شاخ بن می بریدند. کسی جز آنها که هیچ نکردند و نمی کنند از گنداب انقلاب اسلامی پاک بدر نیامده است و با "شستن در دریای هفتگانه" نیز در نخواهد آمد. آزاد کردن خود از گذشته، به جای آزاد کردن گذشته خود، برعکس اعتباری به دست درکاران خواهد بخشید که اکنون تنها در دایره تنگ همفکران و بی سودمندی لمس پذیری، به درجاتی برخوردارند. ما بسیار چنین تجربه ای را شاهد بوده ایم. هر که دربرابر مردم ایستاده است و در صدد پاکشوئی خود نبوده در پیشگاه افکار عمومی سربلند تر آمده است. مردم استعداد بالائی در ستودن فضیلت هائی که خود ندارند نشان می دهند.
* * *
ما همه ــ هر که ناراضی است و اندیشه هم می کند ــ از انقلاب و جمهوری اسلامی درس هائی گرفته ایم ــ نشانه دیگری بر اجتناب پذیری آن انقلاب و این رژیم. از این درس ها، دگرگون کردن گفتمان و نظرگاه (پرسکتیو) هنوز به اندازه کافی گرفته نشده است ولی پاره ای از ما یک درس را بیش از اندازه گرفته اند: تفاوت گذاشتن میان مبارزه و انقلاب. از چهار پنج دهه پیش گروه های روز افزونی که به دلائلی کاملا پذیرفتنی، اگرچه به بهانه های خردگریز مانند مخالفت با اصلاحات ارضی و حق رای زنان و اصلاحات اجتماعی دیگر، به مبارزه روی آوردند. آنها با نظامی هم اصلاحگر و توسعه اندیش و هم استبدادی و دچار فساد، و ناتوان از گشودن تناقضات خویش، مخالف بودند ــ چنانکه حق هر کسی است که در هرجا با هرچه بخواهد مخالف باشد و از در مبارزه درآید. آن مخالفان بی اثری جبهه ملی را بهانه روی آوردن به کارزار مسلحانه و مبارزه انقلابی ساختند و بی اثری خود را با پیوستن به اردوی اسلامی جبران کردند. آنها ارتجاع لنینی را به اسلامیان وام دادند و ارتجاع مذهبی را از آنان گرفتند و در آن ترکیب ناخجسته به انقلاب اسلامی (بهمن بعدیشان) رسیدند.
همه کوشش های امروز آنان بر ضرورت و اجتناب ناپذیری مبارزه استوار است که کسی درباره اش تردیدی نمی تواند بکند. موضوع آن است که آیا هر مبارزه ای می باید با آن روحیه، شعار ها و بویژه رهبری باشد؟ امروز آنان کارزار مسلحانه و انقلاب را در شرایطی به مراتب بد تر و بی رحمانه تر از گذشته رد می کنند، و پاره ای از ترس انقلاب تا پای سازشکاری می روند. آن روز هم می توانستند اندکی از گرمای انقلابی بکاهند. مسئله در آدم ها و روحیه هاست. اگر امروز می شود جور دیگری رفتار کرد، آن روز آسان تر می شد.
این نیاز به توجیه خود، به آزاد کردن گذشته از پیامد هایش، در قلب بی اثری بسیاری از نیرو های سیاسی قرار دارد. گذشته را از پیامد هایش نمی توان جدا کرد زیرا یک فرایند است. بی آن گذشته چنان پیامد هائی نمی بود. اگر از پیامد های اقدامات گذشته خود خشنود نیستیم ناچار به این معنی است که دیگر آن گونه رفتار نخواهیم کرد. ولی این گریزی از موضوع بیش نیست. اگر رویکرد ما همان باشد که در گذشته بود باز در اوضاع و احوال دیگری اشتباهات و کوتاهی های تازه از ما سر خواهد زد که بر همان روال گذشته های ما خواهد بود، هرچند امکان تکرار بسیاری از همان اشتباهات و کوتاهی های گذشته را نخواهیم داشت.
برای آنکه آینده ای متفاوت و مایه خشنودی داشته باشیم می باید گذشته خود را بازنگری کنیم. رویگرداندن ساده از گذشته بی نقادی و تحلیل آن رفع تکلیفی بیش نیست. پشیمانی اگر چیزی بیش از یک احساس مزاحم گاهگاهی باشد به معنی باز نگری انتقادی کردار های پیشین است؛ یک پالایش درونی است و شخص را انسان تازه ای خواهد کرد. ما نه تنها می باید گفتمان و نظام ارزش های تازه ای داشته باشیم دستکاری هائی را در رویکرد خود نیز لازم داریم ــ پیش از همه این احساس حقمداری self righteousness؛ این بی مدارائی که در نزد قهرمانان آزادیخواهی نه کمتر از دیگران دیده می شود؛ این حالت شخصی دادن به اصولی ترین و عمومی ترین مسائل. دست و پا زدن ها برای آزاد کردن گذشته نیز از همین رویکرد حقمدار می آید.