اگرها در تاریخ

یک سودمندی و زیبائی بررسی انتقادی تاریخی، پی بردن به سهمی است که کسان و گروه ها نه تنها در ویرانی خود بلکه در شکل دادن به دشمنان و مخالفان خود داشته اند. سهم ها طبعا یکسان نیست و با قدرت نسبت مستقیم دارد، ولی پی بردن به این حقیقت به ما همه کمک می کند که نگرشی یک سویه و جبری به تاریخ را بدور اندازیم.




با جای بزرگی که گذشته در زندگی بسیاری از ما یافته است بحث تاریخ و گذشته و اگرهایش را نمی توان بی هنگام کوتاه کرد. ما آنچنان مردمانی هستیم که در این هنگامه بحران ها و خطرها و در هزاران کیلومتری ایران به دیگران تکلیف می کنیم که دادگاه حقیقت یاب برای رسیدگی به جنایات سه چهار دهه پیش کسانی دیگر تشکیل دهند. بجای چاره جوئی برای جلوگیری از جنایاتی هرچه فجیع تر و در ابعاد گسترده تر که هر روز در برابر چشمان مان روی می دهد با نداشتن هیچ امکانات و اقتداری در اندیشه تعیین دادرسان و احضار متهمان و تعیین وکلای مدافع و هیات منصفه باشند. من بسیار در باره گذشته زیان و بازماندگانی که در یک دوره، گاه در یک شخصیت، یخ زده اند گفته ام ولی این تازه ترین پرده نمایش درماندگی نسل انقلاب را در بدبین ترین لحظه هایم نیز تصور نمی کردم. به نظر می رسد که شکست های پیاپی در سطح ملی و بین المللی، کسانی را در پافشاری برآنچه بوده اند مصمم تر ساخته است.
پیش از آنکه این چنگ زدن ها در گذشته برای جلوگیری از هر حرکتی به پیش، برای جلوگیری از هر دگرگونی، روان را تیره کند و امید ما را یکسره از آن نسل برگیرد، بازگشت به گفتاری که به پاره ای از ما یاری خواهد داد بجا خواهد بود تا بلکه زنجیر یک دوره تاسف آور تاریخ از دست و پا گشوده شود. در برابر کسانی که دست و پا زنان و با وامگیری از ادبیات روضه خوانی، اشتباهات هلاکت بار گذشته را به گردن هماوردان خود می اندازند می توان این پرسش را کرد: آیا با همه مسئولیت انکار ناپذیر دیگران خود ما ناگزیر از کوتاهی ها و کژروی هامان بوده ایم و آیا باز به ناچار در کوتاهی ها و کژروی های دیگر ولی از همان ریشه و بنیاد خواهیم افتاد؟
مردمانی ناشاد از روزگار خود در هر فرصت بیاد گذشته می افتند، و بایدها و نبایدهائی که اگر می توانستند در آن گذشته تغییر می دادند: اگر آن خطا را نرفته بودند؛ اگر آن چاره را اندیشیده بودند. در زندگی شخصی با این اگرها می توان خیالبافی و گمانپروری کرد یا از آنها پند گرفت و آینده را بهتر از گذشته گردانید. در زندگی سیاسی نیز می توان همانگونه رفتار کرد و از اینجاست که اگرها در تاریخ جای بسیار بالائی دارند.
اگر در پی گمانپروری نباشیم آنگاه نمی توانیم بگوئیم در بحث تاریخی، اگرها جائی ندارند. تاریخ، بایگانی نیست، سیاست (زندگی) گذشته است و در زمان جریان می یابد. هر نسل، تاریخ را از نو می نویسد ــ که با اختراع کردن تاریخ تفاوت دارد ــ به این معنی که درس های خود را از آن می گیرد. آینده را با بهترین ها (و برای بیشتر جهان سومی ها)ئی که گذشته دارد می سازد. هیچ چیز به اندازه اگرهای تاریخی به کار درس گرفتن نمی آید، همان نقشی که اگرها در زندگی شخصی نیز می توانند داشته باشند.
نیاز به گفتن ندارد که تاریخ یا امر روی داده را نمی توان تغییر داد «اعتبار امر مخدوم» به زبان حقوقدانان جای سخن ندارد. ولی ما در اینجا از جبر تاریخ سخن می گوئیم، از اینکه آیا در یک موقعیت مفروض جز آنچه روی داده چاره ای نبوده است یا می شد بر راه های دیگری رفت؟ اهمیت این سخن در دو جاست: در اینکه اگر چه رویدادها تکرار نمی شوند، موقعیت ها می توانند در بافتار context های دیگری پیش آیند و نیز در این است که سرتاسر نگرش انسان به عمل سیاسی، به خود زندگی، بستگی به آن دارد: آیا انسان زنجیربند اوضاع و احوال است یا اوضاع و احوال فرصتی به انسان می دهد که نیروی آفرینده خود را بکار اندازد و جهان را بسازد. در پنجاه هزارسالی که از پدیدار شدن انسان فرزانه بر اختر زمین می گذرد این نگرش دومی، ما را از پیروزی به پیروزی بزرگتر رسانده است، با همه شکست ها.
ایرانیان سی سال پیش می توانستند تسلیم اوضاع و احوال خودشان، هرکدام در جهتی، نشوند و به این هاویه نیفتند، امروز نیز می توانند خود را بجای رها کردن در اکنون یا گذشته از این هاویه بیرون بکشند. شرطش آن است که پاره ئی مخالفان فعال رژیم از گذشته شان بیرون بیایند و توده مردم به اکنون خود تن در ندهند. پیامدهای گذشته دیگر به هیچ ترفند توجیه پذیر نیست؛ و توده مردم تنها با ساختن اینده می توانند از رنج امروز خود رهائی یابند. آنها که در نسل جوانتر نه غم گذشته خود را دارند، نه تا گردن در غرقاب دشواری های روز فرو رفته اند، در کنار آزاد شدگان از گذشته نوید بخش آینده ئی هستند که ارزش مبارزه دارد.
البته ما نمی توانیم بسیاری از بندیان تاریخ را در میان خود ـ آنها که وظیفه اکنون و آینده را نگهداشتن و ساختن گذشته می دانند ـ به حال خود بگذاریم از احساس بستگی نسلی و شرکت در تجربه مشترک، اگر چه در دو سوی میدان، نیست. حتی به این سبب نیست که آنها به حال پیکار همگانی ما سودمندند. از اینجاست که آنها بهترین درس را می توانند به آیندگان بدهند. چه در آنچه سی چهل سال است کرده اند و چه در آنچه در سالهای باقی مانده شان می توانند؛ اگر آن تکان اخلاقی و سیاسی لازم را ـ لازم برای نسلی که چنین بدهی سنگینی به تاریخ دارد ـ به خود بدهند. آن تکان اخلاقی و سیاسی را در این بافتار context در یک جمله می توان خلاصه کرد ـ اینکه به جای بهره برداری سیاسی در پی درس گرفتن از تاریخ باشند. آنگاه به هر انگشت اتهامی که روی به دیگران می گیرند نگاهی نیز به خود خواهند انداخت.
یک سودمندی و زیبائی بررسی انتقادی تاریخی، پی بردن به سهمی است که کسان و گروه ها نه تنها در ویرانی خود بلکه در شکل دادن به دشمنان و مخالفان خود داشته اند. سهم ها طبعا یکسان نیست و با قدرت نسبت مستقیم دارد، ولی پی بردن به این حقیقت به ما همه کمک می کند که نگرشی یک سویه و جبری به تاریخ را بدور اندازیم. ما حتی می توانستیم دشمنان خود یا دست کم رفتارشان را نیز بهتر سازیم.
برگسون به همه ماندگان در جبر تاریخ ـ ضرورت آنچه روی داد و جز آن نمی شد ـ کمک بزرگی کرده است. او از جبر ناظر بر گذشته سخن می گوید. تا امری به گذشته نپیوسته باشد از جبری سخن نمی توان گفت. این نگرش به جبر همان است که ما برای آزاد کردن نیروهای آفریندگی خود لازم داریم. در آنچه امروز می کنیم جبری در میان نیست. ما محکوم به باز زیستن گذشته ها نیستیم، نامش را هرچه بگذارند. ما می توانستیم بهتر از این باشیم و باز می توانیم. اینجاست که «اگر»های تاریخی به کار می آیند. با شناخت آنهاست که در خود دگرگونیهای لازم را می دهیم.