رفتن به ژرفای جنبش مشروطه

دیگر هیچ جستار جدی در تاریخ و فلسفه سیاسی و تفکر اجتماعی ایران نیست که از نگاه تازه به نقش و آرمان های جنبش مشرو طه تاثیر نپذیرفته باشد.

اینکه در صد و یکمین سالروز انقلاب مشروطه هنوز می توان، و می باید، در باره سوء تفاهم های پیرامون آن انقلاب نوشت نمی باید کسی را به شگفتی اندازد. تاریخ نیز مانند عدالت است، تاخیر به سود آن کار نمی کند. بررسی عمقی آن انقلاب در هنگامش انجام نگرفت. سران انقلاب بیش از آن درگیر پیکار انقلابی و روزگار نابسامان خود بودند و سرعت تحولات در کشوری که نیمه جان و عملا پاره پاره از جنگ جهانی اول بدرآمد اجازه رفتن به ژرفا ها نمی داد. پس از آن نیز هر کس تصور سطحی خود را از آن انقلاب نگهداشت. تنها از چهار دهه ای پیش بود که نخستین بار در آن راستا کوشش هائی شد ولی ایران سال های میان دو انقلاب جای بررسی های ژرف در هیچ زمینه ای نبود. سیاست ــ که پردامنه تر از حکومت است ــ در همه جا به زیان حقیقت کار می کرد. هیچ کس نگاه جوینده را تا پایان نمی برد. یا نمی گذاشتند، یا خودش نیزحاضر نمی بود.
انقلاب اسلامی زلزله ای بود که ایرانیان را از جا پراند و به ناچار با این پرسش روبرو کرد که چرا چنان انقلابی در چنان زمانی، و به ویژه چرا هفتاد سال پس از انقلاب مشروطه؟ از آن پرسش ناچار به شناسائی انقلاب مشروطه می رسیدند و تازه آشفتگی بالا گرفت ــ همان داستان کوران و پیلی که برای هر دست یک احساس و یک معنی می داد. امروز نیز پس از اینهمه که درباره جنبش مشروطه نوشته شده است هنوز نمی توان گفت که به تاریخ پیوسته یعنی به ملکیت همه گرایش های سیاسی ایران آمده است و سیاسیکاران در جایگاه و پیام های آن به همرائی رسیده اند.
از آنها که مشروطه را عملا به فراموشی سپرده اند و مصدق را جای آن و هر چه دیگر گذاشته اند اگر بگذریم سه بد فهمی بزرگ در معنی و پیام مشروطه هست: معدودی که در میان سلطنت طلبان، همه انقلاب مشروطه را در متمم قانون اساسی 1907 و مذهب رسمی و پنج مجتهد خلاصه، و آن را محکوم می کنند؛ سلطنت طلبان و چمهوریخواهان بیشماری که از مشروطه، پادشاهی را می فهمند، هرکدام بنا بر مقصود خودشان؛ و اسلامیان اصلاح طلبی که مشروطه را با مشروط عوضی گرفته اند و "مشروطه خواهی" شان در پارگین ولایت فقیه مشروط فرو رفته است.
از نخستین تعبیر به همین یک دلیل آشکار می توان گذشت که یک جنبش فکری و سیاسی صد و بیست سی ساله را که همچنان زنده است و تازه دارد در اندیشه سیاسی ایرانیان جای مرکزی درست خود را پیدا می کند نمی توان به سبب یکی از انحرافات آن رد کرد. انقلاب مشروطه سویه هائی فراوان تر و تاریخی دراز تر از آن دارد. "مشروط خواهان" را نیز می باید گذاشت که با گذشت زمان به ناچار از نزدیک تر به موضوع بنگرند و از مشروط به مشروطه برسند. در جنبش مشروطه نیز نخست عدالتخانه می خواستند و این اندیشه چیره بود که چگونه می توان یک پادشاهی استبدادی که ایران را بازیچه اروپائیان کرده بود محدود (مشروط) کرد. اما پادشاهی استبدادی چرا سرنوشت ایران را در چیب های خود داشت و اروپائیان چرا ایران را بازیچه خود کرده بودند؟ اندیشه آزادی و ترقی از آنجا به ذهن ها راه یافت. جامعه ایرانی قانون می خواست و نهاد های قانونی می خواست ولی بی آموزش امروزی، آزاد شدن از خرافات، از تسلط آخوند بر زندگی افراد و جامعه، و آموختن از، و ماننده شدن هرچه بیشتر به، جامعه هائی که به همه اینها رسیده بودند نمی شد حکومت قانون و استقلال داشت.
امروز نیز درخواست مشروط کردن ولایت فقیه آسان ترین و بی پایه ترین شعار است زیرا بی آزاد کردن سیاست از نظامی که ولایت فقیه می آورد، و بی آزاد کردن جامعه از فرهنگی که در آن امام زمان با سرعت نور از چاه سامره یه یکی از دو چاه جمکران یا هردو آنها جابجا می شود (گفتاوردی از یک دانشجوی فوق لیسانس در تهران) و حتی درس خواندگانی به "صدقه رفع هفتاد بلا" باور دارند به این درخواست ساده نیز نمی توان رسید. (کمک به نیازمندان خوب است ولی نخست، می باید به قصد کمک باشد نه خرید مصونیت و دوم، در آن سرزمین پربلا چرا صد ها سال چیرگی چنین خرافات هیچ کمکی به مردم نکرده است و هر روز وضع شان بد تر می شود؟) مانند مشروطه خواهان صد و اند سال پیش این افراد نیز، اگر در تباهی اصلاح طلبان غرق نشده باشند، ناگزیر به تمدنی که حتی ذهن های آخوند زده را بر سرچشمه های نور گشوده است نه به چشم دشمن و مهاجم فرهنگی بلکه هماوردی که می باید پیوسته از او آموخت خواهند نگریست؛ و آنگاه دیگر مسئله را در قالب تنگ "مشروط" خواهی نخواهند دید. برای آنان نیز مانند مشروطه خواهان مسئله مرکزی، توسعه و ترقی، دموکراسی و حقوق بشر خواهد گردید و ولایت فقیه دشنامی به شعور و حرمت انسانی خواهد شد.
اما فروکاستن (تقلیل) مشروطه به پادشاهی که جز یک شکل حکومت نیست و طبیعت آن مانند یک شکل دیگر حکومت یعنی جمهوری بستگی به نظام و فرهنگ سیاسی دارد، از دیرپا ترین و زیان آور ترین و پردامنه ترین بدفهمی ها بوده است. هواداران پادشاهی از هشت دهه ای پیش با این رویکرد، خود را نه تنها از یک برنامه عملی فراگیر، بلکه از یک سلاح سیاسی کارساز در رقابت شان با گرایش های سیاسی دیگر بی بهره ساختند. مشروطه در گستره نظری خود می توانست به هدف های بلند آنان خدمت کند، و آنهمه بی اعتنائی و نگرش تشریفاتی، به مشروعیت خودشان نیز آسیب زد. جمهوریخواهان از آن سو به افراطی دیگر افتادند و چون پادشاهی می تواند مشروطه هم باشد در بی اعتنائی تا مخالفت نیز رفتند و خود به خود خویشتن را در طرف بازنده گذاشتند.
* * *
آن پرسش بنیادی که در تکانه انقلاب اسلامی برای گشاده ترین ذهن ها پیش آمد در سه دهه گذشته بهترین ادبیات سیاسی سه چهار نسل صد ساله گذشته ایران را به ما داده است. دیگر هیچ جستار (بحث،مبحث) جدی در تاریخ و فلسفه سیاسی و تفکر اجتماعی ایران نیست که از نگاه تازه به نقش و آرمان های جنبش مشروطه تاثیر نپذیرفته باشد. بازنگری جنبشی که هرچه از پیشرفت داشته ایم از آن داریم یک عصر تازه روشنگری را در جامعه ایرانی آغاز کرده است که از ترکیه اصیل تر و ژرف تر و از جهان عرب یک سده پیش تر است. بیش از صد سال آرزو داشتیم یک نگاه ایرانی به مدرنیته بیندازیم ــ نه پوشیده در مذهبی که هزار سال با هر چه مدرن جنگیده بود، نه سردرگم در اختراع آنچه دیگران صد ها سال با کامیابی به کار برده بودند، نه سرمست از بزرگی های سپری شده ای که دیگر سخنی برای گفتن ندارند. نگاهی برگرفته از نقد بی ملاحظه تاریخ و فرهنگ ایران، همه فرهنگ ایران، و دوخته بر بهترین هائی که فرهنگ دامنگیر غرب به جهان داده است. نگاهی نه شیفته وار، ولی ستاینده والائی در هر جا بتوان یافت.
اکنون می توانیم با دریافت درست از جنبشی که رنسانس و عصر جدید (سده 17) و عصر روشنگری ایران همه با هم بود، چندان که در گنجایش ما می گنجید، وجامعه ای قرون وسطائی را ــ هنوز در بخش های قابل ملاحظه جمعیت ــ به سده بیستم پرتاب کرد به چنان نگاهی برسیم. تجربه صد ساله ما که سراسر به جنبش مشروطه، غفلت از آن، انحراف از آن، و پشت کردن بدان (در انقلاب اسلامی) برمی گردد در این گوشه جهان بی مانند است.