بررسی جامعه شناختی جنبش اجتماعی ایران*

کسی با یک حزب دمکرات اسلامی به قیاس احزاب دمکرات مسیحی مخالف نیست؛ ولی برنامه سیاسی آن حزب دمکرات خواهد بود یا اسلامی، و مثلا درباره برابری زن و مرد و مسلمان و غیر مسلمان و شیعه و سنی و دیندار و بی دین چه خواهد گفت؟

بررسی رویداد ها و تحولات سیاسی ایران در نزد نویسندگان و سیاستگران بیرون حتی اگر بر زمینه روند های اجتماعی بوده باشد اساسا با نگاه سیاسی است. درگیری روزانه با ایران چنین نظرگاهی را اجتناب ناپذیر می کند. اکنون "به سوی دمکراسی و جمهوری در ایران"
که از مقالات چند ساله اخیر آقای دکتر مهرداد مشایخی در جامعه شناسی سیاسی فراهم آمده یک تعبیر سراسر جامعه شناختی، به پشتوانه تئوری های جامعه شناسی سیاسی با تکیه بر مسائل مبارزه و رهائی، در دسترس ما می گذارد که بسیار بجاست.
یک ویژگی دیگر این مقالات حال و هوای "درونی" آنهاست. مقالات با آنکه در بیرون نوشته شده چنان است که گوئی نویسنده ای در ایران به روند ها و تحولات نگریسته است، (بسیاری از مقالات در ایران انتشار یافته اند) و اینهمه بی آنکه بر زبان نویسنده مهار زده یا او را درگیر سیاستبازی های درون کرده باشد. برای ما که دسترس منظم به آنچه جامعه شناسان و صاحب نظران در ایران می اندیشند نداریم این مزیت دیگری است. چنان نیست که ملاحظات و تحلیل های نویسنده یا اندیشه مندانی که از آنها نقل می کند با واقعگرا ترین تحلیل های بیرون تفاوت عمده داشته باشند ولی باز آشنائی دست اولی که دکتر مشایخی از بحث های روشنفکری درون به بیرون انتقال می دهد مایه خشنودی و امیدواری هرکسی می شود که نگران گسستگی گفتمان درون و بیرون است.
گرایش آشکار جمهوریخواهی دکتر مشایخی البته ارتباط به کسی ندارد و تاثیری بر نگرش تحلیلی او نداشته است. دشواری او در این مقالات در آنجا رخ می نماید که می کوشد یک "ایدئولوژی" (ایدئولوژی با "ای کوچک") و برنامه سیاسی جمهوریخواهی ــ پایه ای برای بسیج سازمانی جمهوریخواهان ــ تدوین کند. مقالات و بخش هائی از مقالاتی که به این موضوع می پردازند طبعا از تضاد های نهفته در چنین رویکردی رنج می برند. در صف سلطنت طلبان نیز همین مشکل در سه دهه گذشته ناگشوده مانده است. نه جمهوریخواهی، نه سلطنت طلبی مبنائی برای ایدئولوژی، حتی با "ای کوچک" یا برنامه سیاسی یا حزب نیستند. شکل های حکومت جمهوری یا پادشاهی می توانند بخشی از یک برنامه سیاسی دموکراسی لیبرال، چنانکه خواست نویسنده است، باشند.
گذاشتن الگوی جمهوریخواهی دربرابر "دو الگوی استبدادی سلطنت و جمهوری اسلامی" متقاعد کننده نیست، زیرا طرح جمهوریخواهی، در بیشتر کشور های جهان در دست گروه های بی خبر از دمکراسی و حقوق بشر، "در واقع کاریکاتوری از مفهوم تاریخی جمهوریت" شده است. از این گذشته پادزهر استبداد از همان سده هفدهم و انقلاب شکوهمند انگلستان لزوما جمهوری نبوده است. در سده هژدهم، پادشاهی لیبرال لهستان respublica (جمهور) خوانده می شد و "هیوم" پادشاهی های ــ حتی مطلقه ــ معاصر خود را در اروپای باختری به اندازه ای بهبود یافته می دید "که منظور های جامعه مدنی را تقریبا به خوبی هر حکومت دیگری برآورده می کنند. پادشاهی های متمدن مدرن، نهاد ها و شیوه های رفتاری را از حکومت های آزاد ( در آن زمان جمهوری از نوادر بود و هیوم به بریتانیا و هلند، هردو پادشاهی، اشاره می کرد) وام گرفته اند و به آنها در ملایمت و ثبات و امنیتی که به مالکیت می دهند نزدیک شده اند."
در پیشگفتار، پیام کتاب چنین آورده می شود: "دوره کنونی با الگوی تازه ای هویت پیدا می کند که پسا انقلابی و پسا اصلاح طلبانه (حکومتی) است... اکثر نیرو های سیاسی ایران علیرغم تنوع دیدگاهی شان خواهان شکلی از دموکراسی هستند... به این معنی دموکراسی، امروز به "روح زمانه" بدل شده است." مقالاتی که دنبال می آید در توضیح پیام و راه های تحقق بخشیدن به آن است. نخستین مقاله جامع ترین و مستند ترین تاریخچه جنبش دانشجوئی در حکومت اسلامی است (با 85 مرجع همه از منابع داخلی) و پژوهشگران را در هر جا به کار خواهد آمد. نقاط قوت و نیز ضعف های جنبش (پیوند با طیفی در درون حکومت، نبود ارتباط میان انجمن های اسلامی محافل دانشجوئی دیگر و کم توجهی به نقش دانشجویان زن) به این پژوهش ارزنده پایان می دهد.
* * *
«سرگردانی میان نظام و جنبش، بن بست اصلاح طلبان حکومتی» به آنچه در بسیاری مقاله های دیگر کتاب نیز همچون یک "لایت موتیف" آمده است می پردازد. نویسنده در بیش از یک جا "اصلاح طلبان" را نیروئی مصرف شده و امکان اصلاحات از درون رژیم را آرزوی دست نیافتنی می داند. آنچه جنبش دوم خرداد" اصطلاح شد بنا بر تعریف جامعه شناسانه بی بهره ای از ویژگی های یک جنبش نداشت. نه کوشش پیگیر سازمانیافته ای برای رسیدن به خواست های عمومی بود، نه از شیوه های اقدام جمعی سود می برد، نه بخش های کنار گذاشته شده جامعه را دربر می گرفت. حتی این که در دو سه ساله نخستین دوم خرداد" نزدیک ده هزار سازمان مدنی به ثبت رسید تغییری در این نمی دهد زیرا نه آنها ارتباطی به دوم خرداد داشتند نه دوم خرداد به آنها روی آورد. دوم خردادی ها به نقل از کاوه احسانی بخشی ازیک گروه 3000 تا 3700 نفری بودند که "نومانکلاتورا"ی اسلامی است ــ گروهی که از آغاز انقلاب بی تغییری در افراد با وجود جابجا شدن ها دستگاه حکومتی را می سازند و با رشته های ژرف شخصی و خانوادگی و منافع بهم پیوسته اند. آنها هرگز نتوانسته اند یک پایه نظری برای "جنبش" خود بیابند؛ زیرا نمی خواهند تناقض میان دینگرائی و عرفیگرائی را برطرف کنند.
اما نویسنده پایان اصلاح طلبان را به معنای پایان نقش آنها در آشتی دادن دینگرائی و عرفیگرائی و ازاین رو عاملی در جنبش اصلاحی جامعه ایرانی به رهبری جامعه مدنی نمی شمارد. در اینجا می توان به همان تناقض اشاره کرد: چگونه گرایشی که اصلا نمی تواند به مشکل اصلی حکومت اسلامی ــ اسلامی بودن حکومت ــ نزدیک شود چنان نقشی خواهد داشت؟
در «اصلاح و انقلاب» خوانندگان با دوگانه ای که گفتمان سیاسی را از سه دهه پیش برداشته است آشنائی ژرف تری می یابند. اصلاح ـ انقلاب یا انقلاب ـ اصلاح (اصقلاب در متن) واژه دیگری برای انقلاب مخملی رایج این روز هاست. (واژه های درشت عربی عموما به آسانی میدان به چنین ترکیبات نمی دهند.) در این گفتار نیز بهره گیری از نظریه پردازان باختری جنبش های اجتماعی و انقلاب نشان می دهد که گاه میان این دو فرایافت همانندی هائی پیدا می شد، انقلابیان می توانند با اصلاحات کنار بیایند و اصلاح طلبان دانه انقلاب بکارند. (در ایران 1357 انقلابیان، اولی را نتوانستند و اصلاح طلبان، دومی را به بهای درو شدن بعدی به جان و دل انجام دادند .) نویسنده آشکارا آنچه را که "تیموتی گوردن اش" با نگاه به تحولات مسالمت آمیز انقلابی در بلوک شرق از اواخر دهه هشتاد Ref-olution نامید برای ایران می خواهد و در «ایران و درس هائی از "انقلاب" های اروپای شرقی» به اصلاح طلبان هشدار می دهد که نه ترمیم وضع موجود بلکه تغییرات در ساختار های اصلی را هدف قرار دهند و با توجه به اینکه دوران کنونی دوران گذار به دموکراسی است خود را درگیر بازی هائی که حکومت در آن دست بالا تر دارد نکنند و با سازماندهی شفاف و جنبشی، و نه حزبی و انظباط آهنین، از ظرفیت سرکوب حکومت بکاهند.
دگرگونی پارایم جریان روشنفکری ایران که انقلاب فرهنگی واقعی دوران پس از انقلاب اسلامی است در «دگردیسی مبانی سیاست و روشنفکری سیاسی در ایران» یکی از اساسی ترین بخش های کتاب است. دکتر مشایخی نشان می دهد که چگونه مولفه های گفتمان چیره روشنفکران سیاسی ایران از دهه چهل/شصت با فرایافت های تازه جانشین شده اند. آن مولفه ها با نظمی درسی برشمرده شده اند: امریکا ستیزی زیر عنوان پروبلماتیک وابستگی،تجدد ستیزی،عوامگرائی (پوپولیسم،) جهان سومگرائی، خشونت انقلابی، رادیکالیسم، و عوارض آنها از فرقه گرائی، شهادت پرستی، کیش شخصیت، اراده گرائی...
نویسنده با استناد به فرامرز رفیع پور، توسعه و تضاد، تهران 1377، آشکار شدن نشانه های تغییر گفتمان را به 1368/1989 می برد. تجربه انقلاب و حکومت اسلامی و جنگ، و درس های اروپای شرقی جریان اصلی روشنفکری ایران را در مسیر دمکراسی و سکولاریسم و حقوق بشر و جامعه مدنی، و برتری دیدگاه های اقتصاد بازار بر سوسیالیسم و دولت-محوری اندخته است.
* * *
اما دگرگونی پارادایم خود بخشی به سبب دگرگونی های ساختاری جامعه ایرانی در فاصله 80-1350 بوده است. آمار های مقاله «شکل گیری جنبش فراگیر دموکراسی در ایران؟» از این نظر گویاست: شهرنشینی از 47% به بیش از 66%؛ و یک سوم آنها در پنج شهر بزرگ؛ گروه سنی 15 تا 24 از 9/18% به 5/24%؛ دانشجویان از 17500 به 6/1 میلیون تن؛ پیوستن عموم روستا ها به شبکه ارتباطی و آموزشی کشور؛ باسوادی از 1/47$ به 5/70% و نه منتر از همه، نقش بزرگ اقتصادی و فرهنگی زنان. "جامعه ایرانی [به سبب طبیعت حکومت اسلامی و تکامل اجتماعی خود] آبستن جنبش های اجتماعی متنوعی است... [در چنین شرایطی] تکرار الگوی پرولتاریا به عنوان منجی بشریت در اشکال و زبانی دیگر، خواه در شکل خواسته های قومی، روشنفکری، دینی، جنسی، و یا نسلی یک کجروی نظری است." نویسنده بجای این الگو "یک جنبش فراگیر برای دمکراسی و ضدیت با تبعیض" را پیشنهاد می کند که خواست های گوناگون صنفی و گروهی جامعه چند لایه ایران را به رسمیت بشناسد.
«آسیب شناسی دمکراسی در ایران: نقش روشنفکران سیاسی» یک آفاقگردی tour dhorizone گرایش های چیره روشنفکری در سال های پس از رضا شاه و اشغال ایران است که پس از انقلاب اسلامی بزرگ ترین فاجعه صد سال گذشته ایران به شمار می رود و تاریخنگاران سیاسی و مسلکی، اعتنای 16 آذر ها را نیز به آن نمی کنند ــ 28 مرداد که جای خود دارد و بزرگ ترین رویداد تاریخ است. داستان تکرار ناکامی ها که تنها در انقلاب اسلامی تکرار نشد، و در اینجا بهتر از پاره ای جاها آمده است، به موانع دمکراسی در ایران می رسد که طبعا اسباب تاریخی و فرهنگی و اجتماعی گوناگون دارد؛ ولی در این رساله به مسئولیت روشنفکران سیاسی و کوتاهی های فراوان آنها پرداخته شده است. نویسنده در گفتگو از این کوتاهی ها، به عنوان نمونه، به دمکراسی دینی اصلاح طلبان اشاره می کند: "نمی توان در مبانی فکری التقاطی بود، در عمل متناقض رفتار کرد و ... [انتظار داشت که دیگران] مردمسالاری دینی را در کنار و همسنگ مکتب های گوناگون دمکراسی در جهان ... قرار دهند." و هشدار می دهد که " دمکراسی و لیبرالیسم را نمی توان پاره پاره و التقاطی به کار گرفت. آنچه در نیمه قرن بیستم در ایران بر سر مارکسیسم آمد را نباید بار دیگر در مورد دمکراسی تکرار کرد."
ایران تنها جامعه عرفیگرا در منطقه ماست، به گونه ای که اگر در آن انتخابات آزادی برگزار شود بر خلاف هر جامعه مسلمان دیگری در این جغرافیای دلگیر، اسلامگرایان هیچ قدرتی نخواهند یافت. «آهنگ شتابان سکولاریزاسیون و سکولاریسم در ایران» این پدیده را بررسی می کند. مراد از سکولاریزاسیون "فرایندی است که در جریان آن نهاد های اجتماعی و فرهنگ از تسلط نهاد ها و نماد های دینی بدر می آیند." سکولاریسم به نوبه خود "نگرش، آگاهی و نحوه تفکر درباره رابطه دین با جهان به ویژه حکومت است" که می باید بر پایه عرف باشد. ما البته در فارسی می توانیم عرفیگرائی را با دلالت های گسترده اش در عرصه فرهنگ و اجتماع و حکومت، بجای هردو بگذاریم. مانند مقاله جنش دانشجوئی، این مقاله نیز چنان پر از "فاکت" ها و ارجاعات است که هیچ بررسی (ناگزیر کوتاهی) حق آن را نمی گزارد و می باید آن را خواند و به آن گاهگاه بازگشت. این فرایند، اساسی ترین دگرگونی در جابجائی پارادایم جامعه ایرانی ــ حتا در میان دینداران ــ است و ویژگی یگانه ایران را از اقیانوس هند تا اقیانوس اطلس به آن می بخشد.
* * *
در نگرش کتاب به آنچه عرفیگرائی "بنیادگرا" اصطلاح شده اشکالی هست که اگر برطرف نشود راه را بر کژراهه های آینده نمی بندد. عرفیگرایان "بنیاد گرا"ی منظور نویسنده که از جدائی دین نه تنها از حکومت بلکه از سیاست نیز دفاع می کنند می خواهند به بهره برداری سیاسی از همان "نهاد ها و نماد های مذهبی" پایان دهند. نمی باید فراموش کرد که چنان بهره برداری هائی صد سال سیاست مدرن را در ایران فاسد کرده است. کسی با یک حزب دمکرات اسلامی به قیاس احزاب دمکرات مسیحی مخالف نیست ولی برنامه سیاسی آن حزب دمکرات خواهد بود یا اسلامی، و مثلا درباره برابری زن و مرد و مسلمان و غیر مسلمان و شیعه و سنی و دیندار و بی دین چه خواهد گفت؟ (از دیه و قصاص و سنگسار و صیغه و امر به معروف و نهی از منکر و حجاب اجباری می گذریم.) از این مهم تر، چه اندازه می تواند از روزهای فراوان "ازخود بیخودی" که در مذهب شیعه هست، برای پیشبرد مقاصد سیاسی اش بهره برداری کند؟ نقش امام زمان و امام حسین در انتخابات چه خواهد بود؛ و اگر در انتخاباتی اکثریت یافتند، در نبود ارتشی که مانند ترکیه حق مداخله برای نگهداری قانون اساسی دشته باشد چگونه می توان اطمینان داشت که باز انتخابات آزادی برگزار خواهد شد؟ نظریه پردازی سیاسی اگر با درک عمیق کارکرد قدرت همراه نباشد می تواند به خلاف منظور برسد.
مقالات پایانی عموما پیشنهاد هائی برای راه اندازی جنبش دمکراسی و سازماندهی جمهوریخواهان است که البته تضاد های خود را دارد و بسته به تحولات آینده است.
تصویر دقیقی که با خواندن «به سوی دموکراسی ...» از روند های جنبش سیاسی ایران به دست می آید یک امر را روشن تر می سازد: اینکه تلاش های نظری سیاستگران و اندیشه ورزان تبعیدی در این بیست و چند سال چه تاثیر ژرفی در گفتمان اهل نظر در درون داشته است. بویژه در آزاد کردن بند مذهب از اندیشه سیاسی و نگرش تازه به تاریخ همروزگار ایران سهم آنها نیاز به بررسی مستقلی دارد. فضای آزاد سرزمین های دمکراسی لیبرال، و فراغت از درگیری های سیاسی روزانه جمهوری اسلامی و بالا تر از همه نداشتن هیج دلبستگی به جهان بینی آخوندی، از جمله تعبیر لنینیستی آن بیرونیان را یکی دو گام و یک دهه ای پیش تر گذاشت. اما بحث برسر پیش تر بودن نیست. چنانکه دکتر مشایخی نشان می دهد فاصله ها برداشته شده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* مهرداد مشایخی «به سوی دمکراسی و جمهوری در ایران» واشینگتن، 2007