پیوند دین و زور

برای ذهن امروزی مشاهده رنجی که اندیشه مندان مسلمان برای برونرفت از ارتجاع و پوشاندن جامه اسلامی بر امور اجتماعی و سیاسی می برند، و نمونه هائی که از این سو و آن سوی کتاب و سنت می آورند خنده آور است

دین، هرچه هم بر خاستگاه آن جهانی ش تاکید کنند امری است این جهانی؛ با مردمان، با زمان و مکان سرو کار دارد و رابطه اش دو سویه است. مردمان در آن دست می برند. انسان قرار ندارد و هیچ اندیشه و نهادی از دستبرد او برکنار نیست ــ رهبران و متولیان مذهبی هر چه بگویند و بکنند. در واقع آن رهبران و متولیان خود پیش و بیش از همه در دین دست برده اند و می برند. در صحنه ای فراموش نشدنی از "برادران کارامازوف،" داستایوسکی، مسیح را بر بازبین inquisitor بزرگ ظاهر می سازد که او را به سوزاندن بر چوبه دار تهدید می کند و فرمان می دهد که برود و ناپدید شود.
ما فرایند مصادره اسلام را از همان پس از مرگ محمد، بیش از آن دیده ایم که خود را گرفتار باید ها و نباید های آخوند گردانیم. هزار و چهار صد سالی است هر که زورش رسیده برداشت و نگرش خویش را به عنوان اسلام راستین بر پیرامون ش تحمیل کرده است. اگر با آن همه اختلاف نظر ها باز استناد جملگی به کتاب و سنت است، و در بیشتر موارد هم حق دارند، پس عنصر اصلی همان زور است. از دین آغاز می کنند، ولی پس از آن اساسا سیاست است و قدرت. حتی اگر آموزه دینی دچار تناقض نباشد، که هست، باز در های تعبیر گشوده است و بر حکم یگانه، نگرش های گوناگون داشته اند و دارند.
دین ها برای بهزیستی آدمیان آمده اند، حتی اگر مانند اسلام "بهزیستی" در آن جهان را بیشتر در نظر داشته باشند. اما خود از بزرگ ترین مایه های کشمکش میان آنان بوده اند، که بهزیستی این جهان را دشوار می سازد و "بهزیستی" آن جهان را محل تردید ــ زیرا همه یک سخن نمی گویند. اکنون اگر دین در دست آدمیان (و معمولا سودجو ترین و بی اخلاق ترین آنان) به مایه کشمکش، و خونریزی نیز، درآمده است آن را می باید از کشمکش بیرون برد، به زبان دیگر شخصی و غیر سیاسی کرد. عرفیگرائی secularism از همین جا آغاز می شود. دین در دست افراد انسانی، راهنما، مایه تسلی، هموار کننده راه زندگی جاودانی و هر چیز دیگری است که دین های گوناگون بشارت می دهند. ولی دین در دست سیاستگران وسیله رسیدن به قدرت و ماندن در قدرت است. ازاینرو بهتر خواهد بود که افراد انسانی با با باور های دینی شان آسوده گذاشته شوند و مانند هر سویه (جنبه) دیگر زندگانی در جامعه، حق و آزادی آنان تا جائی که به حق و آزادی دیگری آسیب نرساند تضمین گردد.
ادعای حقانیت و انحصار حقیقت که در همه دین ها هست به هیچ روی برای به کرسی حکومت نشاندن شان بس نیست. باز در اینجا پای قدرت و زور، و به آسانی خشونت، پیش می آید. کشمکش ها از همین جا درگرفته است که باورمندان همه خود را بر حق می دانند و اگر زورشان به دیگران برسد ــ یعنی اسباب سیاسی ش را داشته باشند ــ دیگران را بر خلاف میل شان هم شده به رستگاری می رسانند. می بینیم که مسئله اصلی، سیاست است. اکنون اگر در عمل قدرت است که حقانیت می بخشد، می باید بجای درآویختن با دین پیوند آن را با سیاست گسست تا نتواند دربرابر پیشرفت و آزادی، و همان بهزیستی آدمیان، بایستد. ستیز با دین بیهوده است. مردمان در توده های میلیونی شان به علت های گوناگون به دین نیاز دارند و در درازای تاریخ همه دین ستیزان را شکست داده اند. به ویژه دین ستیزانی که خود بی آنکه به رو آورند منادیان دین های تازه ای به صورت ایدئولوژی های فراگیرنده (با "ای" بزرگ) هستند ــ باز همان زور و تجاوز به حق هر فرد که باور های خود را داشته باشد.
* * *
ما در ایران با مسئله اسلام شیعی سر و کار داریم که از پنج سده پیش با رسمی شدن مذهب شیعه شکل دهنده اصلی و گاه منحصر فرهنگ و سیاست ما بوده است. در آن پنج سده دو رهبر سیاسی، نادر شاه و رضا شاه، به پشتگرمی نیروی نظامی، و با بهره گیری از پسزنش backlash جامعه ای که از کوتاهی ها و زیاده روی های رهبران مذهبی بهم برآمده بود توانستند موقتا یک سیاست غیر مذهبی و نه ضد مذهبی را پیش ببرند. ما به آسانی می توانیم از آن تجربه های ناکام و تکرار ناپذیر چشم بپوشیم. در این عصر انقلاب آگاهی و ارتباطات، با همه سانسور و فشار ها دسترسی به دل ها و مغز های مردمان برای روشنگران دشوار نیست و پیچیدگی روزافزون موقعیت بشری، چاره جوئی های بنیادی را اجتناب ناپذیر می سازد.
چاره جوئی در موقعیت ناشاد ما ــ که یک نگرش معین آخوندی به اسلام در خدمت فساد و سرکوبگری است و فساد و سرکوبگری در خدمت گسترش آن نگرش معین به اسلام ــ از بازنمودن مسائل، از رفتن به ژرفای آموزه ها آغاز می شود. بجای دشنام دادن از سوئی و پرده پوشی از سوی دیگر می باید به دین با احترامی که شایسته آن است و احترامی که شایسته ذهن جستجوگر بشری است، نزدیک شد. می باید کار فرهنگی را به یاری کارزار سیاسی فرستاد و کارزار سیاسی را با کار فرهنگی به هم آمیخت. نشان دادن اینکه در جهان واقع، اسلام های گوناگون و نگرش های متفاوت به اسلام هست و اسلام جمکرانی بخش کوچکی از جهان اسلام را می سازد، و نه آبرومند ترین ش را؛ و اینکه منابع اصلی شریعت به مسلمانان آزادی عمل لازم را می دهند می تواند معمای دینداری و ترقیخواهی را برای مسلمانان روشن بین آسان کند. در قرآن و سنت پیامبر بسیار به احکام متناقض بسته به اقتضای روز می توان برخورد و با توجه به تقدسی که مسلمانان به کتاب و سنت می دهند می باید همه آن ها (و اصل تغییر پذیر بودن) را دارای اعتبار دانست. امر مقدس، زمان و دیر و زود بر نمی دارد وگر نه مقدس نیست. اگر اصراری هم در رفتار اسلامی داشته باشند می توانند بر همان سنت اسلامی، با توجه به مصلحت و اوضاع و احوال تصمیم بگیرند. از کتاب آسمانی که تجدید نظر را جایز شمرده است سختگیر تر نمی توان بود.
برای ذهن امروزی مشاهده رنجی که اندیشه مندان مسلمان برای برونرفت از ارتجاع و پوشاندن جامه اسلامی بر امور اجتماعی و سیاسی می برند، و نمونه هائی که از این سو و آن سوی کتاب و سنت می آورند (در سده بیست و یکم حدیث ابن فلان را به جان گفتاورد ابو بهمان هزار و دویست سال پیش انداختن و رویداد های هزار و چهار صد سال پیش را سرمشقی برای امروز گردانیدن) خنده آور است. ولی محدودیت های آن اندیشه مندان را می باید شناخت و هر رخنه ای را در جهان بینی مذهبی آخوندی قدر دانست. مردمان فراوان بی هیچ نیازی به این قیاس ها و نتیجه گیری ها بهترین راه حل ها را یافته اند و جامعه هائی برپا داشته اند که آرزوی صد ها میلیون مسلمان از هر رنگ است. ولی ما با ایران سر و کار داریم، با یک توده بیست سی میلیونی که زندگانی را از پشت منشور کربلا و جمکران می بیند و از آخوند در مداح می آویزد. به این توده می باید نشان داد که می توان مسلمان و شیعی نیز ماند و مانند یک انسان معمولی امروزی رفتار کرد. می توان بجای چاه و امامزاده و کتاب دعا (که در کتاب و سنت نیز نشانی از آنها نیست) چاره تنگی و گرفتاری را در تفکر منطقی و گشاده بودن بر دانش و آگاهی جست.
دین برای مردم بسیار مهم است و لی همه زندگانی نیست و می باید راهی یافت که زندگانی را دشوار تر از آنچه هست نسازد. دیگران راه ش را یافته اند، ما نیز می توانیم.