زمینه های عرفیگرائی

عرفیگرائی به معنی سکولاریسم لیبرال انگلو ساکسون، نه بی دینی است نه لائیسته ژاکوبن فرانسوی؛ عرفیگرائی در بن خود یک معنی بیشتر ندارد ــ بیرون بردن تقدس از امر عمومی، از اداره جامعه و نه از وجدانیات افراد



جای دین در جامعه مسئله ای به کهن سالی جامعه های بشری است. از همان زمان که دستیابی به تکنولوژی کشاورزی و دامداری (از سیزده تا ده هزار سال پیش) اجتماعات بزرگ تر انسانی، نخست دهکده ها و سپس از پنج هزار سالی پیش شهر ها را پدید آورد، اداره روزانه اجتماعات در دست کسانی می افتاد که یا زور بیشتر می داشتند یا، از آن مهم تر، می توانستند بر اذهان مردمان تسلط یابند. زور بس نمی بود چون به آسانی جابجا می شد، ولی آنچه بعد ها نظام های اعتقادی و سرانجام دین نام گرفت برتری پایدار تری می بخشید. از اینجا بود که قدرت سیاسی و دینی در همه جامعه های بشری خاستگاهی یگانه داشته است. پادشاه-کاهن، هنجار norm همه دولت ها از پنج هزار سال پیش بوده است ــ تا هنگامی که ایرانیان فرایافت concept
همزادی دین و دولت را آوردند و به یگانگی دین و دولت پایان دادند.
امپراتوری های ماد و هخامنشی را بیابانگردانی پایه گذاشتند که دیگر جز سلجوقیان در تاریخ ایران مانندی نیافتند. آریائی هائی که از استپ های جنوب روسیه و اوکراین کنونی به فلات ایران سرازیر شدند برخلاف بیابانگردان دیگر برای سوختن و کشتن نیامده بودند. آنها به مردمان با فرهنگی که از سه چهار هزار سال پیش از خود شان تمدن های بزرگ در این سرزمین پایه گذاری کرده بودند احترام می گذاشتند و با آنها در می آمیختند و از آنها می آموختند. منشور کورش آغازگر رواداری مذهبی نبود و یک فرایند دویست ساله را که تا پایان اشکانیان سیاست رسمی دولت در ایران شد نهادینه گردانید. "نمونه ساخت" replica های منشور را در سرتاسر امپراتوری یافته اند که نشان می دهد قانون کشور بوده است. پیش از کورش نیز اقوام ایرانی در گوشه و کنار فلات ایران به باور های مذهبی دیگران کاری نداشتند. ماد ها (همدست با بابلیان) نینوا را ویران کردند که در کنار آتش زدن آکروپل آتن تنها نمونه های "واندالیسم" و مایه سرشکستگی ایرانیان کهن است. ولی آن انتقام جوئی های شایسته بربر ها استثنائی بودند. (واندال ها که رم را تاراج کردند و اروپائیان به تاراج و کشتن و سوختن می شناسند از اقوام آریائی بودند).
جهانگشائی و جهانداری هخامنشیان با پادشاه-کاهن جور در نمی آمد. کامبیز خود را فرعون مصر خواند و به جامه پادشاه-کاهن درآمد (حساسیت مصریان سربلند چنان بود که او مادر خود را نیز یک شاهدخت مصری ادعا کرد) ولی شاهنشاهان هخامنشی نمی توانستند سران آن همه مذهب های گوناگون باشند. حاکمیت یگانه زمینی ـ آسمانی ناچار به حاکمیت دوگانه ولی همتراز دگرگشت یافت. ایرانیان با نظریه همزاد بودن دین و دولت نخستین گام را در عرفیگرائی (در معنی جدا کردن دین از دولت) برداشتند. یونانیان و رومیان باستان با مذاهب مدنی شان در این مقولات نمی گنجیدند. در امپراتوری رم پس از بردن پایتخت از رم به کنستانتینوپل، پاپ که در رم مانده بود اندک اندک کلیسا را از حاکمیت دولت جدا کرد تا بار دیگر در حاکمیت کلیسا بهم پیوندد.
اسلام یگانگی دولت و دین را در وجود خود پیامبر زنده کرد و تا هنگامی که خلفا قدرت داشتند پیشوائی سیاسی و دینی در یک جا بود. ولی با سربلند کردن پادشاهی های مستقل در ایران و نیز تکیه روزافزون حکومت های اسلامی به قانون های غیر شرعی، دین و دولت عملا رو به جدائی گذاشتند. خواجه نظام الملک "نامه تنسر" را گرفت و همزاد بودن دین و دولت را، که نام دیگر استقلال دولت از دین است، بار دیگر در متن اسلامی نظریه پردازی کرد. این نظریه تا سده بیستم و برآمدن سلفی ها و سپس بنیادگرائی خمینی و القاعده و باززائی آرزوی خلافت اسلامی کمابیش جاری بوده است. (پادشاهان صفوی چندی به عنوان مرشد کامل نقش دوگانه پادشاه-کاهن را داشتند ولی شکست اجتناب ناپذیر طریقت از شریعت کار را در پایان به سرپرستی آخوند ها کشانید و مرشد کامل خاکبوس شیخ الاسلام گردید).
در اروپای باختری کلیسای کاتولیک، که تنها جانشین واقعی امپراتوری رم بود، پس از پاره پاره شدن امپراتوری فرانک ها در سده نهم با بهره گیری از جنگ ها و رقابت های سلسله ای و ملی، یک دوران ششصد ساله برتری را تجربه کرد. ولی رنسانس و اصلاح دینی و جنگ های مذهبی و برآمدن دولت های مدرن، سرانجام به مداخله دین در دولت پایان دادند.
* * *
این تاریخچه به قصد نشان دادن اهمیت عوامل سیاسی در سلوک جامعه های بشری به عرفیگرائی آورده شده است. ایرانیان به علت جهان بینی گشاده استثنائی خود که در آموزه های زرتشت چنان شکوهی یافت، و نیز به ملاحظات عملی اداره امپراتوری جهانی خود رشته یگانگی دین و دولت را چنان گسستند که اسلام نیز مگر به استثنا نتوانست برقرار کند؛ و اروپائیان باختری با برسازی دولت-ملت مدرن نقطه پایان بر هر برتری دین در امور عمومی گذاشتند. آنچه خلاف این در آن سو و این سوی جهان می بینیم کژروی هائی نافرجام است و مانند جمهوری اسلامی لاشه خود را بردوش می کشد. در ایران ما همه عوامل پیروزی عرفیگرائی را فراهم داریم: از مقدمات فکری که اندیشه مندان اروپائی و ایرانی و هندی و عرب به فراوانی فراهم آورده اند، تا ورشکستگی و رسوائی حکومت آخوند و جهان بینی بنیادگرای اسلامی که خلافت "دیو عباسی" ناصر خسرو نیز به پای ش نمی رسید، تا بیداری توده های بزرگی از جمعیت ایران که در جهان پس از حاکمیت دین می زیند. ما تنها زمان و کوشش هشیارانه لازم داریم.
جامعه ایرانی در مسیر عرفیگرا شدن است ولی آیا همه یک تصور از عرفیگرائی داریم؟ مشکل در اینجاست و اگر مسئله را به روشنی نبینیم کار را بر خود دشوار تر خواهیم گرداند.
عرفیگرائی به معنی سکولاریسم لیبرال انگلو ساکسون، نه بی دینی است نه لائیسته ی ژاکوبن فرانسوی. عرفیگرائی در بن خود یک معنی بیشتر ندارد ــ بیرون بردن تقدس از امر عمومی، از اداره جامعه و نه از وجدانیات افراد. از این گذشته به دولت و هیچ مرجعی حق مداخله در باور های افراد جامعه یا رفتار شخصی افراد (تا آنجا که به حقوق دیگران تجاوز نشود) نمی دهد. اگر مردم می خواهند فرزندان شان درس مذهبی بگیرند خودشان می توانند هزینه اش را بدهند ولی نمی توانند آنها را وادار کنند. اگر هم درس مذهبی به صورت آموزش کینه و خشونت در آید وظیفه دولت است که برای حفظ جامعه جلو ش را بگیرد. زنان اگر خود بخواهند می توانند با حجاب در نهاد های عمومی ظاهر شوند ــ ولی اگر خود بخواهند. به همین ترتیب بحث آزاد محترمانه درباره هر موضوعی می باید آزاد باشد ولی حمله و توهین به باور های کسان، مانند تبعیض به زنان، تجاوز به حق آنان است.
گوهر عرفیگرائی، رواداری لیبرال است. لیبرالیسم سیاسی به دین به عنوان یک نظام ارزش های اخلاقی، نه یک نظام هنجار ها ــ باید ها و نباید ها ــ می نگرد، و می تواند اوضاع و احوال مناسب کنار آمدن دین را با ارزش های لیبرال فراهم کند. همه دین ها، به ویژه اسلام با چیرگی که عملگرائی در آن دارد، از همان آغاز خود تابع اوضاع و احوال بوده اند. امروز در جمهوری اسلامی و عربستان نیز نمی توان به آسانی صد سال پیش دست و پای دزدان را برید و چشم کسان را به عنوان قصاص در آورد و زانیان را سنگسار کرد و به هر کس اختیار داد که به تکلیف شرعی، امر به معروف و نهی از منکر کند. چند همسری و تبعیض به زنان که واپسین سنگر های مردسالاری است در بسیاری جامعه های اسلامی زیر حمله است. آن جامعه ها یکی پس از دیگری راه هائی برای نادیده گرفتن باید ها و نباید ها می یابند و لی ارزش های اخلاقی می توانند و بهتر است نگه داشته شوند. هیچ اشکال ندارد که مردمانی آزادی جنسی یا احترام به خانواده یا دوری از اعتیاد را در تعبیر سختگیرانه تری از پاره ای مردمان دیگر تلقی کنند. در عرفیگرا ترین جامعه ها این بازگشت به ارزش ها را می بینیم. از همه چیز گذشته آن حس زیبا شناختی که در انسان است سرانجام بر بیرون رفتن از اعتدال، بر زیاده روی و ابتذالی که در پیشرفته ترین جامعه ها می بینیم، خواهد شورید.