دست انداز های دمکراسی

انتخابات در هر شرایطی برگزار شود دیر یا زود پویائیی از آن خود خواهد یافت؛ و توده های رای دهندگان هر چه هم زودباور و کوتاه بین، سرانجام از شناخت مصلحت خود برخواهند آمد. مهم آن است که مردم، به هر اندازه، سهمی برای خود در اداره امور شان بشناسند، و حکومت اصل انتخابات را بپذیرد که به معنی حاکمیت نهائی اراده مردم است



با اعلام پایان تاریخ (تاریخ با ت بزرگ) از سوی فوکویاما به نظر می رسید که سیر تاریخ به سوی آزادی چنانکه هگل با نگاه به جهان بینی "نخستین ملت تاریخی جهان" (فرایافت زمان کرانمند زرتشتی) گفته بود به مرحله قطعی رسیده است. (بر خلاف تصور منتقدان، فوکویاما تاریخ را به عنوان تحولات در رویداد ها و روند ها ــ تاریخ با ت کوچک ــ پایان یافته نمی دانست). امپراتوری کمونیست که بزرگ ترین چالش تاریخی با ایده آزادی بود در کشور های گوناگون یکی پس از دیگری با انقلاب های آرام و مخملی ــ مگر در رومانی ــ در هم ریخت و دمکراسی هائی به درجات گوناگون جای نظام توتالیتر را گرفت. اما درست در همان هنگام که چالش کمونیستی آزادی شکست می خورد پیروزی اسلام بنیادگرا ــ که هر چه می توانست از تکنیک های مارکسیسم لنینیسم به عاریت گرفته بود ــ در ایران، یک دور تازه را در نبرد با دمکراسی گشود. جهان اسلامی از حالت دفاعی بیرون آمد و بجای ایستادگی شرمگینانه در برابر مدرنیته با سربلندی به واپسماندگی تاریخی خود نگریست. بی میلی به دگرگونی جای‏ ش را به ستایش واپسگرائی داد. جامعه های اسلامی ریشه ها و ارزش های خود را بازیابی کردند. "اسلام راستین" با همه خشونتی که در این عصر پیروزی مدرنیته از آن بر می آمد، با کامیکاز و ترور کور و کشتن و به کشتن دادن و بمب گذاری، غرب را حتی در حومه شهر های اروپا چالش کرد. نظریه کشاکش فرهنگ ها ی هانتینگتون در پهنه عمل بجای پایان تاریخ فوکویاما نشست. در برابر موج تروریسمی که بیش از هر چیز می خواست بکشد و ویران کند و هدف استراتژیک آن برقراری قوانین شرع در هر جا بود هیچ توضیحی متقاعد کننده تر از او نمی شد آورد. (تروریست های اسلامی صد برابر و بیشتر از مسلمانان دیگر کشته اند و می کشند).
اگر تا نیمه های سده بیستم دشمنی با غرب وجهه ضد استعماری و پایان دادن به اشغال نظامی و امتیازات اقتصادی می داشت، از انقلاب اسلامی ایران هجوم فرهنگی غرب به عنوان مخاطره اصلی برای دنیای اسلام به قلم رفت. بیش از نیروی نظامی یا انحصار های اقتصادی، نفوذ فرهنگی تمدن غربی، آزادی (بیش از همه در آنچه به زنان ا رتباط می یافت) و دمکراسی و حقوق بشر، به غرب ستیزی دامن زد. خمینی هنگامی که گله می کرد "غرب جوان های ما را فاسد می کند" از زبان همه اسلامی ها سخن می گفت. سیاست های بد اندیشیده و بد اجرا شده امریکا، به ویژه در ایران و افغانستان و پاکستان و عراق، ناخواسته به یاری بنیادگرایان آمد. پیشبرد دمکراسی به عنوان بخشی از جنگ با ترور اسلامی که حکومت بوش دنبال می کرد در گلزار عراق فرو رفت. هر جا انتخابات با درجه ای از آزادی همراه شد بنیادگرایان اسلامی یا به قدرت رسیدند یا نزدیک شدند. استراتژی امریکا به جای نیرومند کردن دست حکومت های دوست غرب در خاور میانه عربی آنان را به هراس انداخت و به دادن امتیازات به اسلامیان، که در مخالفت با دمکراسی با آنها مشکلی نداشتند واداشت. تا چند گاهی به نظر می رسید که سیر هگلی به سوی آزادی به دست اندازی جدی افتاده است.
دمکراسی تنها در سرزمین های ناهموار عرب نبود که به دست انداز می افتاد. در بسیاری جمهوری های سوسیالیستی پیشین، نومانکلاتورا ــ" طبقه (ممتاز) جدید" کتاب مشهور میلوان جیلاس ــ دوباره در صورت های تازه رژیم های اقتدارگرا را برقرار می کرد. در مانند های ونزوئلا دیکتاتوری های پوپولیستی در جامه جمهوری های مردمی آزادی را پس می نشاندند. در تایلند پدیده نوظهور خیزش طبقه متوسط بر ضد دمکراسی نمایندگی و آنچه سخنگویان ش زودباوری و نا آگاهی توده رای دهندگان می نامند شگفتی و دلزدگی عمومی را برانگیخت. در انتخابات ریاست جمهوری گذشته ایران ایران میلیون ها تن رای خود را برای نامزد هائی ریختند که یا وعده آوردن پول نفت به سفره مردم می دادند یا پرداخت 50 هزار تومان به هر ایرانی.
ولی چنانکه کانت نشان داده بود و هگل با بینش تاریخی خود دریافته بود آزادی در سرشت انسان است. کانت به توانائی انسان در شناخت و ایجاد امکانات برای عمل اشاره می کرد ــ "مورد" هر چه باشد ما می توانیم موردی را که می توانست باشد یا می بایست باشد داشته باشیم؛ و در آنچه از آن برمی آید تاثیر کنیم. آزادی در سپهر عمل بدین ترتیب به معنی نپذیرفتن این است که "مورد" چنانکه هست، امکانات ما را برای دست زدن به کار های دیگر محدود یا جلوگیری می کند. در سخن کانت منطق همه دگرگونی ها که به دست انسان آزاد مختار در خود ش و جهان روی داده ــ انسان خودگر، خود نگر، و خودشکنی که اقبال لاهوری می گفت ــ نهفته است. (سرورانی که هنوز در تکاپوی بی حاصل توجیه نقش خویش در انقلاب اسلامی هستند می توانند در این معنی بیشتر بیندیشند؛ هیچ کدام ما ناگزیر از گزینشی که کردیم نبودیم).
امریکائیان مانند معمول به هر اشتباهی که می شد افتادند ولی در دید vision اصلی خود برخطا نبودند. انتخابات در هر شرایطی برگزار شود دیر یا زود پویائیی از آن خود خواهد یافت؛ و توده های رای دهندگان هر چه هم زودباور و کوتاه بین، سرانجام از شناخت مصلحت خود برخواهند آمد. مهم آن است که مردم، به هر اندازه، سهمی برای خود در اداره امور شان بشناسند، و حکومت اصل انتخابات را بپذیرد که به معنی حاکمیت sovereignty نهائی اراده مردم است (حاکمیت را بجای حکومت و قدرت و هر چه دیگر که این روز ها معمول است نمی باید بکار برد.) دمکراسی که در نخستین مراحل از انتخابات فرا تر نمی رود اسباب دیگر خود را به تدریج به دست خواهد آورد.
* * *
رویداد هائی مانند انتخابات اخیر در عراق و تغییرات در هیئت دولت عربستان سعودی خبر از حرکت تازه و سازنده تری در این گوشه بیزار کننده جهان ما می دهد. در عراق، سنیان خشمگین جهادی سرانجام به فرایند دمکراتیک رای بجای بمب پیوسته اند. این بار نیز مانند هر انتخاباتی در عراق، روند از هم گسیختگی و قبیله ای شدن نیرومند تر، و در همان حال راه رستگاری احتمالی آن کشور هموار تر شده است. در عربستان ملک عبدالله دو تن از تندرو ترین و پر قدرت ترین وهابیان را کنار گذاشته و خانمی را به وزارت آموزش زنان گماشته است ــ هر دو برای نخستین بار در آن نظام و فرهنگ سنگ شده سده ها. دربرابر، و برای آنکه زیاد به آینده خوشبین نشویم، پاکستان به سرنوشت طالبانی خود نزدیک تر می شود. دهه ها سرمایه گذاری وهابیان سعودی و بازی "سینیک" همه احزاب سیاسی با ورق مذهب چنان کابوس هراس آوری را در افق پدیدار کرده است. اکنون در حالی که رئیس جمهوری ناتوان به هندیان یادآور می شود که تروریست های مومبای (بمبئی) قصد نابودی خود پاکستان را دارند حکومت ش رسما کنترل بخش سوات را در مرز افغانستان به طالبان می سپارد.
خاور میانه هنوز با ورود به عصر دمکراسی بسیار فاصله دارد و بالا گرفتن اسلام به عنوان راه رهائی، این فاصله را بیشتر می کند. ولی اسلام با کشانده شدن به قلمرو سیاست تنها می تواند تهی دستی ش را در اداره حکومت و جامعه نشان دهد. توده ها و روشنفکران به دنبال آنها هر چه بیشتر، به هزینه اسباب مدرن، و عرفیگرای، بهروزی، به دین روی آورند اسلام سیاسی را ناتوان تر می سازند. عرب ها می توانند از تجربه ناشاد ایران بیشتر بیاموزند. "پایان تاریخ" در 1989فراز نیامد و هنوز می باید منتظر شکست دادن این چالش تازه باشد. اما جبهه اصلی آزمایش دمکراسی، جهان عرب حاشیه ای نیست که قدرت کاهنده اش را از نفت و تروریسم اسلامی می گیرد. آنچه در چین و هند می گذرد برای آینده دمکراسی پر معنی تر از گرفتاری های جامعه ها و دولت های کم و بیش درمانده failed عرب خواهد بود.