بیرون از مرداب اندیشه و تاریخ

‎”” بیست و پنجمین سالروز انقلاب اسلامی بازار بحث درباره آن رویداد را که از هر نظر چرخشگاهی با ابعاد تاریخی است گرم کرد. رسانه های فارسی زبان که اجتماعات بیشمار ایرانی در بیرون راه انداخته اند فرصتی یافتند که نگاهی به آن رویداد بیندازند و پاره ای از آنها به شنوندگان نیز مجال شرکت دربحث دادند. کمترین انتظاری که از آن گفتگوها می شد داشت آن بود که نشان گذشتن چند سالی را از انقلاب بر خود داشته باشند. اما احساسی که از عموم آنها برجای ماند منظره دلگیر مردمی است که اگر جوان ترند چندان از گذشته نمی دانند و اگر از نسل انقلابند، چندان بیش از گذشته نمی دانند. (این درد دل به امید اصلاح است و نمونه های نه چندان اندک پیشرفت با زمان، و روزآمد شدن آگاهی، و آزادی از بستگیهای زیان آور را موقتا گنار گذاشته است.)

نسل انقلاب را همان صفت به خوبی بیان می کند. مردمی که دست به چنان انقلابی زدند طبعا نمی باید در بهترین شرایط عقلی و اخلاقی بوده باشند. کدام ملت پیشرفته ای برخوردار از کمترینه عقل سلیم در دهه های پایانی سده بیستم برای برقراری «حکومت اسلامی،» بزودی جمهوری اسلامی، دست به انقلاب شکوهمندی می زند که با آتش زدن سینماها و نماز همگروه روشنفکران بی نماز در پشت سر روحانیان تشنه پول و مقام و دشمن تجدد آغاز گردید؟ همه قدرتهای جهان نیز اگر گرد آیند و توطئه بچینند نمی توانند چنان انقلابی را با چنان رهبری و پیام، برملتی که چشم و گوش خود را بر خرد و صلاح اندیشی نبسته باشد تحمیل کنند چه رسد که او را چنان بفریبند که با نفس خود و به مراد هوای خویش چنان شاهکاری را« مرتکب» شود (با وامگیری از نویسنده درگذشته ای که بویژه از نظریه توطئه هواداری می کرد.)

انقلاب، و حکومتی که از کوزه آن تراوید تبلور کوردلی و سقوط اخلاقی جامعه ای بود ــ از گروههای فرمانروا تا زاغه نشینان ــ که به هیچ ارزش والائی باور نداشت، مگر آن را در شعارهای میان تهی می پیچید؛ واگر فرصت طلبی و سودجوئی عموما بد فرجام، انگیزه اش نمی بود لگامش یکسره در دست احساسات می افتاد و کمترین شراره ای، پر کاه وجودش را آتش می زد. انقلاب اسلامی را ائتلافی از یکسو نگری روحیه های توتالیتر، و سینیسم قدرت طلبان بی ملاحظه و آرمانگرائی سایه مردان ترحم انگیز سازمان داد؛ و هیچ دستیاری آماده به خدمت تر از گروه فرمانروائی که در بی اعتقادی و پوسیدگیش، اشرافیت فراتسه و روسیه را روسپید کرد نیافت. اگر بزرگی در آن بود منظره خودکشی جمعی ملتی بود که خود را به امیدهای واهی از کوره راه اکنونی رو به آینده، به مغاک آینده ای رو به گذشته افکند.

امروز پس از بیست و پنج سالی که هر روزش چون هفته و ماهی گذشته است و هیچ روزش بی درد و رنجی نگذشته است باز، دست کم از آنچه در بسیاری از آن رسانه ها بازتاب یافت، مردمانی را می شد دید که در هر چنان فرصتهائی، از سردخانه باورهای نقش شده بر سخت ترین مصالح، بیرون می آیند و همان اندیشه های نه چندان بلند را با همان واژگان نه چندان ثروتمند بیان می دارند و از مبارزه خود خرسند به همانجا باز می گردند. آیا می شود بیست و پنج سال در توجیه آنچه هر کس بوده است سپری کرد و حتا در توجیه نیز چندان پیشرفتی نشان نداد؟ ما با این مایه پویائی اندیشه و گشادگی روان به کجا می خواهیم برسیم؟

چسبیدن به نظریه توطئه، زمینه فکری بیشتر کسانی بود که در فرصت سخنوری در بیست وپنجمین سالروز توانستند به زور تکرار، در باورهای خود استوار تر شوند. اکثریتی از شرکت کنندگان در بحثها، تقریبا همه در صف هواداران پادشاهی، بی اعتنا به تظاهرات میلیونی که خود نیز بیشتری در آن شرکت جسته بودند و پرستشی که همراه توده های بزرگ مردم و روشن ترین فکرها به پای او می ریختند به سادگی، نخست چنان انقلاب توده گیری را از صفت انقلاب عاری کردند ــ گوئی در انقلاب تقدسی است ــ و سپس مردم را از هر مسئولیتی در آن کنار گذاشتند. نه گناه مردم ساده لوح و سست عنصری بود که همراه باد بهرجا رفتند، نه طبقه سیاسی ناشایستی بود، چه در حکومت و چه در مخالفان، که مصلحت کشور، سهل است، مصلحت خود را نیز نمی توانست بشناسد. مردمی که می توانستند چهره خمینی را در ماه ببینند امروز عکسها و فیلمهای میلیونها تنی را که به پشتیبانی او خیابانهای شهرهای ایران را سیاه می کردند نمی توانند به یاد آورند. ذهن روشنی که وعده پرداخت ماهانه سهم هر ایراتی را از درامد نفت باور می کرد به همان آسانی می تواند از این حقیقت ساده بگذرد که با چنان پشتیبانی ملی چه نیازی به توطئه نفتی می بود؟

روی دیگر سکه گریز از مسئولیت را در تلاش مخالفان پادشاهی برای جدا کردن انقلاب از پیامدهایش می شد دید ــ در افتخار «انقلاب شکوهمند» به عنوان تنها دستاورد زندگیهای تباه شده و تباه کننده شریک بودن، و از فرا آمدهای فاجعه بار ناگزیرش دوری جستن. سلسله علت و معلول در دست این رهبران سیاسی و فکری چنان می گسلد که گوئی خفته ای از خوابی خوش بر بامداد ی ناخوش ییدار شده بوده است. مردمی که هر چه می کنند خوب است و اگر بد از آب درآمد به آنها ازتباط ندارد، در یافتن راههای گریز در نمی مانند. «انقلاب از آغاز بد بود و ما نکردیم و بیگانگان کردند زیرا به جای بدی کشید» ــ این یک راه گریز. «انقلاب خوب بود و خود ما قهرمانانش هستیم ولی اگر به جای بدی کشید ما نبودیم و آن را زور ربائی highjack کردند» ــ یک راه گریز دیگر. ساده انگاری آن گروه با ترفند ناشیانه این گروه پهلو می زند و آنچه بدست نمی آید کمترین درس عبرت و حس پیشرفت و بهبود است. اگر سرامدان ملتی در یکی از بد ترین لحظه های تاریخی خود نیز هیچ اشکالی نداشته اند، آن ملت نمونه کمالی است که دیگران آرزویش را نیر نمی توانند.

یکبار دیگر در لابلای سخنان می شد شنید که انقلاب لازم می بود و اگر بد از آب درآمد بحث دیگری است (کدام بحث دیگر؟) و باز اینکه مردم چاره دیگری نداشتند و حکومت همه درها را جز مذهب بسته بود. این درست است و درها بسته بود ولی آیا نیروهای مخالف می گذاشتند در مذهب بسته شود یا آماده ورود از درهائی که از ۱٣٣۹ تا ۱٣۵۷ سه چهار باری باز شد می بودند؟ آنچه کمتر کسی هنوز متذکر می شود اجتناب پذیری انقلاب اسلامی به رهبری یک آخوند نماینده ارتجاع هزار ساله در آن سالی بود که درهای گزینش را از درماندگی بر همه گشوده بودند. از تابستان تا زمستان سال انقلاب هیچ کس مجبور به چنان گزینشی نمی بود که از چپ تا راست به آن بی خیالی و بی هیچ پیش بینی و قید و شرط کردند. تا آن اواخر می شد بجای دنباله روی کورکورانه و سرسپردگی بیخودانه، استقلال رائی نشان داد و اگر هم کسان اصرار بر انقلاب داشتند، انقلاب خودشان را می کردند نه انقلاب خمینی را.

شک نیست که استقلال رای داشتن و فاصله را نگهداشتن و شرطهای لازم گذاشتن در آن فضای آشفته پربار الکتریک آسان نمی بود، ولی سیاست، گردش در باغچه سیب حومه پاریس نیست و نمی توان در هنگامی که پای سرنوشت کشوری در میان است هر چه را دم دست تر و بی درد سر تر به نظر آمد گرفت و خود را به موج، اگرچه موج گنداب هزار ساله، سپرد و پس از آنکه همه حسابها نادرست درآمد شانه بالا انداخت و گذشته و آینده و دور و نزدیک را گنهکار شمرد و باز به شکوه و قهرمانی یک لحظه تاریخی نازید که اجازه داده بود هر کس تا ژرفائی که می توانست سقوط کند. انقلاب شکوهمند با آن درجه نابینائی عمدی وشلختگی فکری دست نمی دهد و اگر دست داد شکوهمندیش همین است که بیست و پنج سال می بینیم.

* * *

گفتگو درباره نیک و بد آن روزها و نقشهای بازیگرانش به این سادگیها به جائی نمی رسد و کاش بخشی از انرژی ذهنی که در بررسی انقلاب صرف می شود در خود آن صرف شده بود. دست کم تا نسل انقلابی و رسوباتش در نسلهای بعدی زنده است انتظار رسیدن به یک همرائی نمی توان داشت. ما برای آنکه به نتیجه کار آمدنی برای آینده و امروزمان برسیم بهتر است تکیه را نه بر آنچه هر کس کرد بلکه آنچه دست داد بگذاریم. اگر آنچه روی داده به این بدی است می باید تکیه را از بازیگران برداشت و به علتها پرداخت، زیرا بازیگران هیچ کدام به تنهائی نمی توانستند چنین چشم انداز گسترده نکبت و شوربختی را دربرابر جهانیان بگسترانند. چرا با بهترین نیتها در بیشتر دست درکاران بد ترین نتیجه ها دست داد؟ چنین نگرشی احتمالا یک پیامد فرعی نیز دارد که کاستن از بد دلیها (آنتی پاتی) و آماده کردن زمینه برای همرائی است. انقلاب برنده ای نداشته است؛ اینها نیز که برنده شده اند و بر خوان یغما افتاده اند اسلام عزیزشان را قربانی کرده اند. اسلام دیگر در جامعه ایرانی به پایگاه سنتی اش بازنخواهد گشت و بجای تعیین کننده روندهای اجتماعی، تابعی از روندها خواهد بود. اگر در گذشته ی پیش از حکومت اسلام، عوامل دیگر به اسلام واکنش نشان می دادند، در آینده، اسلام است که می باید دربرابر عوامل دیگر واکنش نشان دهد و خود را سازگار کند. این روند هم اکنون در جمهوری اسلامی دیده می شود.

بازندگان اصلی، آنها که از کنارسفره بر کنده شدند؛ و آنها که در گوشه سفره نیز نشیمنی نیافتند، اکنون می توانند از بابت شکست مشترک دست از گریبان یکدیگر بردارند و به آینده ای که می باید از چنان شکستهائی بری باشد بیندیشند. ما به اندازه سهم خود و چند نسل بعدی از شکست بهره داشته ایم و حتا ملت ما نیز به پایان ظرفیتش رسیده است. طرز تفکرهای گذشته بود که ما را به اینجا رساند وگر نه، هم نظام پیشین می توانست بجای خالی کردن میدان، خود را اصلاح کند و هم، اگر بر برداشتنش اصرار داشتند لازم نبود چنین هیئت بیزاری آوری را جایش بگذارند. در آن شکست، که قادسیه دومی بود، نشناختن سود شخصی، بزرگترین سهم را داشت. سود شخصی در نگاه اول، انگیزه هر عمل انسان است حتا اگر قربانی کردن خود باشد. برای دانستن این موضوع نه می باید به اپیکور برگشت که انگیزه انسانها را در لذت و درد، جستن یکی و دوری از دیگری، می دانست و نه به لاروشفوکو که نشان داد فدا کردن خود نیز باز برای «خود» است. هر کس به گفتار و کردار خود بنگرد می بیند که ملاحظه سود شخصی در همه جا حاضر است.

ولی سود شخصی مانند هرچه دیگر که در تصور انسان بیاید می تواند معنی های گوناگون بیابد. آدام اسمیت در آغاز عصر روشنرائی در بریتانیای سده هژدهم برای نخستین بار اصطلاح سود شخصی روشنرایانه enlightened را سکه زد که دست ناپیدای بازار را برای برقراری تعادل میان عرضه و تقاضا، و برطرف کردن کمبود که موضوع اقتصاد است، بکار می اندازد. او به درستی دیده بود که بیشتر انسانها در بیشر زمانها در واقع دنبال سود شخصی خود نبوده و نیستند و در جستجوی سود، به خود و انسانیت بزرگ تر زیان زده اند و می زنند. تاریخ جهان در بخش بزرگتر خود تاریخ فاجعه و تراژدی است که انسانها بر خود روا داشته و پسندیده اند. شناختن سود شخصی روشنرایانه درجه معینی از شعور ــ آن دانائی که مولوی و سعدی می گفتند؛ همان عقل سلیم وcommon sense مشهور انگلیسی ــ و آگاهی، می خواهد که تنها تمدن غربی توانسته است در گسترده ترین سطح ــ تا کنون ــ فراهم آورد. تصادفی نبود که بریتانیای آدام اسمیت پیشاهنگ انقلاب صنعتی گردید.

شعور بر خلاف آنچه در نگاه اول می نماید لزوما نسبتی با دانش ندارد. برعکس دانش می تواند سلاح ویرانگری در دست بیشعوری شود. روشنگری فرانسوی و رومانتیسم آلمانی و مارکسیسم روسی و چینی و خمر سرخ در دست روشنفکران و دانشمندان به پاره ای فاجعه های بزرگ نیز انجامیدند. دانش می باید با «دانائی» منظورمولوی همراه شود تا بدتر از تیغ در کف زنگی مست نباشد. آن ترکیب دانش و دانائی، که آدام اسمیت بدان سود شخصی روشنرایانه نام داد و آسان فهم ترش کرد، نایاب ترین کالا در ایران سال انقلاب بود ( از دانش هم چندان سخنی نمی شد گفت.)

اکنون اگر ما می پذیریم که انقلاب کار درستی نبود (در نرم ترین زبانی که بتوان بکار برد) و ندانستن سود شخصی روشنرایانه بود که روشن ترین و پیشرو ترین عناصر جامعه ایرانی را رمه وار به دنبال گرگ اسلام سیاسی انداخت؛ و گروه فرمانروائی را که همه چیز در اختیار داشت به دریوزگی تسلیمی افکند که آن را هم دریغ کردند، شاید آسان تر بتوانیم به این نتیجه برسیم که شناختن سود شخصی هر گروه ما در چیست؟ سود شخصی روشنرایانه از نقطه ای آغاز می شود که از گنجایش روان ایرانی در بیشتر این دوران بیرون بوده است (وارد گذشته های دور تر لازم نیست بشویم) و آن فرا رفتن از مفهوم تنگ تر «خود» و در واقع بزرگتر کردن خود است. سود شخصی روشنرایانه دربرابر سود شخصی، گرهگاه ملی ماست و می باید نحست آن را بگشائیم.

رویکرد تا کنون ما بن بست بیست و پنج ساله گذشته را دراز تر می کند زیرا هر کس دنبال سود خودش است. اکنون می توان سود خود را در بیرون رفتن از بن بست جستجو کرد ــ به زبان دیگر سودجوئی روشنرایانه. هر کس حق دارد و باید دنبال سود خودش باشد ولی سودهای شخصی همه یا دست کم اکثریتی می تواند در یک جا بهم برسد، در همان جا که «خود» بزرگتر می شود. داشتن دشمن مشترک به این فرایند کمک می کند ولی بس نیست. دشمن مشترک نمی تواند دشمنیهای متقابل را از میان ببرد. حتا سود مشترک نیز کفایت نمی کند و سود برندگان یکدیگر را بر سر گوسفند قربانی پاره می کنند.

نیاز به دشمن مشترک و سود مشترک داشتن هنوز در قلمرو سود شخصی قرار دارد که نابسندگی آن برای پیشرفت و بهروزی افراد و گروهها و جامعه بطور کلی در همین انقلاب اسلامی آشکار شد. هر کس دنبال سود خود رفت و دربرابر دشمن مشترک و به امید رسیدن به غنیمتی که در دسترس بود، خود را بازیچه آخوند کرد. تنها با نگرش اصولی می توان به چنان شعور و آگاهی رسید که سودهای شخصی گوناگون و گاه متضاد را همگرا کند. این نگرش اصولی در شرایط ما به معنی باز سازی ایران به صورت جامعه ای است که همه در آن حقوق برابر داشته باشند. سود همه ما در داشتن یک نظام دمکراتیک برپایه حقوق بشر است.

تجربه گذشته، تا هرجا برویم، نشان داده است که هیچ گروه و گرایشی نمی تواند حقوق استثنائی داشته باشد و اگر هم چند گاهی بتواند، به بهای پیشرفت و بهروزی جامعه و شکست نهائی خودش خواهد بود. درسی که از دمکراسیهای غربی ــ که مارکسیستهای سر سخت نیز تنها در آنها جا خوش می کنند ــ می توان گرفت آن است که جز فراهم کردن زمینه رقابت آزاد و با حقوق برابر برای همه افراد و گرایشها راهی نیست . هر چه رقابت آزاد تر و حقوق برابر تر باشد افراد و گروههای بیشتری به سود شخصی بیشتری خواهند رسید. در رقابت، کسانی حتما خواهند باخت ولی سرنوشتشان از عموم برندگان انقلاب بهتر خواهد بود. سرنوشت ملت نیز بهتر خواهد بود. معنی سود شخصی روشنرایانه آدام اسمیت (که در کنار دیوید هیوم پدران روشنرائی اسکاتلندی-انگلیسی هستند و اندیشه هایشان همراه با کانت بهترین دستاورد انتلکتوئل سده هژدهم بشمار می رود) همین است. اگر هم صد در صد به سود یکایک ما نباشد که در هیچ موقعیتی امکان پذیر نیست، دست کم به سود جامعه تمام شود؛ زندگی و آزادی و «پویش خوشبختی» را نیز از ما نگیرد.

* * *

آشتی دادن سود شخصی با سود شخصی روشنرایانه، که با ورود در قلمرو اصولی دست می دهد، برای ما ایرانیان و همه ملتهای مانند ما که تاریخشان را جنگهای داخلی، با هر وسیله، پر کرده است نخست به معنی گذاشتن گذشته در جایش است. گذشته را از یاد نباید برد و از آن نباید گذشت ولی نام گذشته روی آن است. گذشته، امروز و آینده نیست. مفهومش این است که دگرگونی هائی در اوضاع و احوال روی می دهند و بسیار چیزها را همان گونه که بوده اند نمی گذارند. خود گذشته ها نیز از چنین دگرگونی هائی پدید آمدند و هر چه مردمان با گذشته رفتار سزاوار آن را کردند بیشتر راه را بر دگرگونی ها گشودند. بهترین رفتار با گذشته بهره گرفتن از آن برای اکنون و آینده است. انسان واپسمانده هم به نظر خودش از گذشته بهره می گیرد، ولی این بهره گیری را با امتداد دادن گذشته به اوضاع و احوالی که چیز دیگری می خواهد انجام می دهد و خودش را در واپسماندگی فرو تر می برد.

مفهوم عملی رفتار سزاوار با گذشته آن است که باورها و دوستی و دشمنی ها ابدی نیستند و دورانی دارند. باز در اینجا نگرش اصولی به یاری می آید؛ اگر کسانی به نادرستی باورهای پیشین خود پی برده اند؛ یا دیگر با هم مشکل اصولی ندارند سود شخصی روشنرایانه شان همگرا می شود، هر چه هم اختلاف اصولی شان در گذشته تند بوده باشد. البته روانهائی هستند که نمی توانند بی دشمنیهای تند، بی کینه های سخت بسر برند. با آنها که اقلیتی در میان ما هستند کاری نمی توان کرد. روی سخن با ایرانیانی است که اگر از نسل پیش از انقلاب اند می باید به کمترینه ای از فروتنی رسیده باشند که تفاهم را ممکن می سازد و اگر اکثریت جمعیت ایران اند بیش از بار تجربه های گذشته ناپسند در زیر سنگینی واقعیتهای اکنون تحمل ناپذیر خم شده اند.

اینکه کسی در گذشته چه ایستارهائی (مواضع) گرفته در تعیین نظر مردم به او و جای سیاسی اکنون و آینده اش بسیار مهم است. ولی او را به خودی خود دوست و دشمن مردم نمی سازد و از فرایند سیاسی در بافتار context پیکار ما بیرون نمی برد. زیرا نباید فراموش کنیم که پیکار کنونی ما نه برای پاک کردن حسابهای گذشته است نه صرفا دشمنی با جمهوری اسلامی. ما می خواهیم در ایرانی زندگی کنیم که برای همه ایرانیان جا داشته باشد و به همه حقوق برابر ببخشد، و در آینده ای که امید است به جهان آرزوها نکشد، فرصت برابر بدهد. اگر از همین مرحله دست به پاکسازی بزنیم که همان و همین خواهد بود ــ باز سود شخصی کم شعورانه. با روحیه پاکسازی، پیروزیمان بر جمهوری اسلامی نیز به شوربختی دیگری خواهد انجامید، و همچنان جنگ داخلی با هر وسیله. منظور از پاکسازی در شرایط دوری از قدرت که کسی دستش به بیشتر نمی رسد همین کنارگذاشتن هاست؛ کسان را به سبب نامی که رویشان می نهند نه آنچه می گویند و مهم تر از آن، می کنند، ندیده انگاشتن؛ از سوی آنها اندیشیدن؛ رفتار جذامی با دگراندیش و غیر خودی کردن.

یک امتیاز ما پس از بیست و پنج سال آن است که روزگار، پیاپی پرده های توهم و آرزو پروری را دریده است، آخریش دوم خرداد و اصلاح طلبی و دمکراسی اسلامی. در سراسر طیف سیاسی ایران کیست که بتواند بر همان مواضع پنجاه سال یا سی سال پیش خود (پاره ای سروران، چند ماه پیش خود) بایستد ــ البته اگر نگران نام نیک خود باشد؟ اما شاید این نیز پرده پندار دیگری است.