خاور میانه و جهان سوم ذهن ما

این روشنگری را به دوست محترمی بدهکارم ــ با پوزش از تاخیر دراز ــ که (در ترجمه) چنین نوشته اند: "در پاره ای از سخنرانیهای خود، شما از فرایافت "خاور میانه" سخن می گوئید و اینکه ایران یک کشور خاور میانه ای نیست. این درست است، ولی ایرانیان این اصطلاح (انگلیسی، اروپائی) را نیاورده اند. به نظر می رسد که ما داریم بار نادانی، نفرت و جنایت دیگران را به دوش می کشیم. خاور میانه، جهان اول و سوم، بدون جهان دوم، پاره ای اصطلاحاتی است که آنها در آموزشگاهها و رسانه های خود بکار می برند. این چیزی است که دوست دارند و می خواهند؛ و ایستار stance ما می باید میان این طرز تفکر و واقعیتمان قرار داشته باشد.»

خاور میانه کشدار ترین و مبهم ترین اصطلاح جغرافیای سیاسی است، به اندازه ای کشدار و مبهم که بهتر است کاربرد آن ترک شود. تاریخچه این اصطلاح به خوبی نشان می دهد که به عنوان یک تعریف جغرافیائی چه اندازه از معنی تهی است. این تاریخچه را در نوشته ای از « برایان ویتاکر» در گاردین ۲٣ فوریه ۲۰۰٤ (چاپ لندن) می توان یافت :

او بررسی اش را در پاسخ یک تونسی نوشته است که به او اعتراض کرده بود چرا تونس را که یک کشور شمال افریقائی است خاور میانه ای قلمداد کرده است (ما در شتاب خود برای شانه خالی کردن از « بار نادانی، نفرت و جنایت دیگران» تنها نیستیم. ) آنچه در زیر می آید اندکی کوتاه شده بررسی با ارزش اوست.

خاورمیانه را ژنرال سر توماس گوردون رئیس بانک شاهنشانی ایران (انگلیس) اختراع کرد. او که نگران حفظ هندوستان بود در مقاله ای در ۱۹۰۰ از ایران و افغانستان به این عنوان نام برد. دو سال بعد ناخدا آلفرد ماهان امریکائی (که از پدران ژئوپلیتیک یا سیاست جغرافیائی است) در مقاله ای زیر عنوان خلیج فارس و روابط یین المللی همان اصطلاح را بکار برد. او یکی از نظریه پردازان قدرت دریائی است و خلیج فارس و کرانه های آن را مرکز خاور میانه خود قرار داد. از ۱۹۰۲ تا ۱۹۰٣ سردبیر خارجی تایمز لندن، والنتاین چیرول، در بیست مقاله زیر عنوان مسئله خاور میانه، فرایافت concept ماهان را پیشتر برد و همه گذرگاههای زمینی و دریائی هندوستان را در تعریف خاور میانه آورد: ایران، خلیج فارس، عراق، کرانه خاوری عربستان، افغانستان و تبت. برای همه این نویسندگان خاور میانه در پرتو کنترل هندوستان نگریسته می شد.

این الگو تا امروز مانده است. در خاور میانه چیزی نیست که آن را بهم بپیوندد. این درست است که خاور میانه نفت و اسلام و زبان عربی دارد؛ ولی نفت و اسلام را در جاهای دیگر نیز می توان یافت. خاور میانه به خودی خود وجود ندارد بلکه فرایافتی است که به اقتضای منافع استراتژیک دیگران ساخته شده است. واژه میانه در اصل، منطقه میان خاور «دور،» هندوستان و فرا تر، و خاور «نزدیک،» سرزمین های مدیترانه شرقی را که به شامات نیز شهرت دارند، متمایز می کرد. در پایان جنگ اول جهانی با ازهم پاشیدن امپراتوری عثمانی و برآمدن ناسیونالیسم عرب، تفاوت «نزدیک» و «میانه» دست کم در ذهن سیاستگزاران بریتانیائی تار شد و آگاهی روزافزون از اهمیت نفت بر نگرانی حفظ هندوستان افزود. انجمن پادشاهی جغرافیا در لندن پیشنهاد کرد که خاور میانه به باختر و سرزمین های عرب زبان و ترکیه کشانده شود. در ۱۹۲۱ وینستون چرچیل، وزیر مستعمرات، یک اداره خاور میانه برای سرپرستی فلسطین و ماوراء اردن و عراق تشکیل داد.

در امریکا در این احوال اصطلاح خاور نزدیک جا افتاده بود. در ۱۹۰۹ اداره خاور نزدیک در وزارت خارجه تشکیل شد که با تعبیر غریبی از جغرافیا، به آلمان، اتریش مجارستان، روسیه، رومانی، سربیا، بلغارستان، مونتنگرو، ترکیه، یونان، حبشه، ایران، مصر و مستعمرات آن کشورها می پرداخت. در جنگ دوم جهانی فرایافتهای امریکائیان و بریتانیائی ها از این منطقه بهم نزدیک شد. ولی در حالی که رئیس جمهوری آیزنهاور در سالهای ۱۹۵۰ از خاور میانه سخن گفت، دولت امریکا در بکاربردن این اصطلاح کندی نشان داده است. وزارت خارجه هنوز یک اداره خاور نزدیک دارد که از ایران تا مراکش را دربر می گیرد و ترکیه تا سالهای ۱۹۷۰ و کشاکش ترکیه و یونان بر سر قبرس زیر نظر آن بود. در وزارت خارجه امریکا خاور میانه و نزدیک بجای هم بکار می روند. ولی وزارت دفاع، بسته به اوضاع و احوال، از شمال افریقا تا بنگلادش و از افریقای شرقی تا آسیای مرکزی را زیر عنوان خاور نزدیک می آورد.

اکنون فرایافت تازه ای پیدا شده است: خاور میانه بزرگ که رابرت بلاکویل و مایکل استرومر امریکائی در کتابشان در ۱۹۹۷ بکار بردند. آنان خاورمیانه را از مراکش و الجزایر تا حوضه دریای خزر و قرقیزستان و قزاقستان و ترکمنستان و ازبکستان می برند که مسائل سیاسی جالب توجهی پیش می آورد و به نقش ایران در جهان نیز ارتباط می یابد. حکومت بوش این فرایافت را پذیرفته است و رئیس جمهوری از پیشبرد دمکراسی در خاور میانه بزرگ دم می زند. ولی واشینگتن به ملاحظه روسیه، میل ندارد حوضه خزر را بگنجاند و از خاور میانه بزرگ، کشورهای عربی و پاکستان و افغانستان و ایران و ترکیه و اسرائیل را درنظر دارد. خاور میانه بزرگ دقیقا به ملاحظات امنیتی امریکا پیوسته است.

* * *

در ساختگی و بسته بودن اصطلاح خاور میانه به ملاحظات سیاسی دیگران بیش از این نمی توان گفت. هر کس خاور میانه خود را دارد و از اینرو هر کس می تواند در چنان خاور میانه هائی بماند یا از آن بیرون آید. ما نمی توانیم دیگرانی را که جهان ما را شکل می دهند، در حالی که عموم ما حتا ناظران هشیار آن نیز نیستیم، ملامت کنیم که چرا ما را چنین و چنان می نامند. ولی می توانیم خود تصمیم بگیریم که در کدام جغرافیای ذهنی و سیاسی بسر بریم. این خود ما بوده ایم که خاور میانه ای بودن را پذیرفته ایم. در ایران تا مدتها پیشرفت خود را با خاور میانه می سنجیدیم: « بزرگ ترین سد خاور میانه.» عربها هم اکنون روزنامه ای در لندن به این نام دارند، ما نیز زمانی در تهران داشتیم.

خاور میانه با ابهام در معنی، و نا روشنی مرز هایش، مانند جهان سوم، بیش از هر چیز یک فرایافت فرهنگی است، یک حالت ذهنی، که بهتر از هر اصطلاحی جهان عرب-اسلامی را تعریف می کند؛ کشورهائی در سطح جهان سوم با ویژگیهای عرب و اسلامی. اگر حقیقتا ضرورتی برای کاربرد این اصطلاح باشد می باید در همین معنی و برای کشورهای عربی بکار رود. در درون این جهان عرب-اسلامی مردمانی هستند که اندک اندک از این نام احساس کوچکی می کنند، چنانکه از آن تونسی آشنای ویتاکر بر می آید؛ و در بیرون خاور میانه پاکستان غیر عرب است که بیش از هر کشور عربی، معایب خاور میانه ای بودن را نمایش می دهد. ولی خاور میانه به تمدنی گفته می شود به رکود هزاره ای افتاده که، به سبب احساس نامربوط برتری تاریخی، حتا نمی تواند کاستیهای خود را بشناسد و هر چه بر سر خودش می آورد به استعمار اروپائیان نسبت می دهد که در واقع بیش از یک نسل ــ فاصله دو جنگ جهانی ــ نکشید. تا پیش از جنگ اول جهانی این سرزمین ها جزء امپراتوری عثمانی و زیر خلافت اسلامی، در مرداب همگانی غنوده بودند. پس از جنگ دوم همه مستقل شدند، با ثروتی که اروپائیان از زیرساخت و نهادهای مدرن برای آنها گذاشتند. (ایرانیانی که تا مدتها پس از جنگ به عراق و مصر و لبنان می رفتند خود را در اروپا می پنداشتند.) در میان آنها مصر بیش از همه ــ از کانال سوئز به بعد ــ با مداخلات استعماری سر و کار یافت، ولی تجربه استعماری آن نیز با کشورهای آسیای جنوب شرقی و هند و ایران قابل مقایسه نیست.

یک ویژگی بزرگ دیگر خاور میانه جای مرکزی مسئله فلسطین و اسرائیل و نقش امریکا، در زندگی سیاسی و فرهنگی آن است و در اینجاست که احساس مظلومیت و قربانی استعمار بودن به نهایت می رسد و فلج سیاسی و فرهنگی را کامل می کند. این نکته ای است که معدودی روشنفکران عرب، بیشتری در آزادی زندگی در اروپا و امریکا به آن رسیده اند. گزارشهای دو ساله گذشته سازمان ملل متحد درباره سطح توسعه فرهنگی و اجتماعی خاور میانه (عرب-اسلامی) که به یاری گروهی از آنان تهیه شده، گوشه ای از وضع تاسف آور منطقه ای را با دارائی های استثنائی نشان می دهد که از نظر سنجه های توسعه، تنها از افریقای فراسوی امید پیشتر است. بهانه استعمار، و سودازدگی فلسطین از سه جا خاور میانه را از پیشرفت باز می دارد.

نخست، توده های عرب و روشنفکرانشان، در بخش بزرگ تر خود، درباره ریشه های رکود و فساد و استبدادی که زندگیها شان را درخود گرفته است به اشتباه می افتند و خیلی که به توسن اندیشه میدان می دهند تا سده هژدهم می روند که روشنرائی از کنار بستر خواب غقلت شان گذشت. اما آنها رنسانس را نیز از دست داده بودند و سده های پیش از آن را نیز در سرکوب کردن هر اندیشه مستقل گذرانده بودند؛ هنوز هم در یخزدگی تاریخی و نشخوارکردن افتخارات گدشته، هر انگیزه تکان دادن خود و بیرون آمدن از چنبر تفکر دینی را از دست می دهند. هنوز در جهان عرب به آسودگی می توان برخورد با غرب را همچون جنگ صلیبی تازه ای دید.

دوم، این سودازدگی نمی گذارد اولویتهای اعراب، حتا در آنجا که به مسئله فلسطین مربوط است، دانسته شود. توده ها و روشنفکران عرب با بستن خود به یاسر عرفات و دستگاه تروریستی سراپا غوته ور در فساد او، هم دمکراسی و حقوق بشر و توسعه اقتصادی را معطل گذاشته اند، هم شکست و واپس نشینی فلسطینیان را با چنان رهبری، پرهیز ناپذیر کرده اند. عرفات به پشتیبانی آن حکومتها و توده ها «تفلون» سیاسی عصر ماست؛ هیچ اشتباه و ناکامی و شکست جبران ناپذیر به او نمی چسبد؛ و توده فلسطینی، بیش از همه، با گردن نهادن به یک دستگاه حکومتی که بجای همه چیز سرویسهای امنیتی دارد ــ هشت سازمان با چهل هزار مرد مسلح در میانشان ــ خود را به فرمانروائی امنیتی ها محکوم کرده است. فلسطین هم اکنون جولانگاه آن سازمانهای امنیتی است که مانند جنگسالاران افغانستان عمل می کنند و در مبارزه جانشینی عرفات کسی جز آنان در میدان نیست. برای تندروان اسرائیلی و دشمنان اسحق رابین ها و اهود برک ها، عرفات یک تحفه آسمانی است. از او بهتر چه هماوردی برای توجیه سیاستهای یک سویه و ایجاد « واقعیتهای عینی؟» چه کسی مانند عرفات می توانست حتا اروپائیان را به بی اعتنائی کنونی شان بیندازد؟

سوم، بن بست مسئله فلسطین که به دهه ششم کشیده بهترین بهانه حکومتهای عرب برای حفظ وضع موجود است. ترکیب تروریسم خودکشی عرفات (هم در خودکشی بمب اندازها، و هم خودکشی جنبش آزادیبخش فلسطین که تنها اسلحه ترور برایش مانده است) و توسعه طلبی ارضی تندروان اسرائیلی، از هر نظر به سود رژیمهای عرب از مصر تا سوریه، و تا سال گذشته عراق، بوده است. پس از اعلام مشترک رئیس جمهوری امریکا و صدراعظم آلمان بر تعهد آنها به پیشبرد دمکراسی و حقوق بشر وتقویت جامعه مدنی در خاور میانه بزرگ، مصر و عربستان سعودی یک روز را نیز در رد کردن این طرح از دست ندادند و هر تغییری را موکول به حل مسائل اصلی منطقه، در واقع مسئله فلسطین، دانستند. آن رژیمها و مانند های آنها هیچ بدشان نمی آید تا شش دهه دیگر هم منتظر حل مسائل اصلی بمانند. (هر کوششی در زمینه پیشبرد حقوق بشر و دمکراسی و جامعه مدنی از سوی هر کس و بهر منظور باشد برای جامعه هائی که به تنهائی از عهده بر نمی آیند مغتنم است؛ و اگر این صورت تازه استعمار است می باید آن را بر «استقلال» جهان سومی اندیشان ترجیح داد.)

* * *

تا بیست سالی پس از انقلاب اسلامی، بخش بزرگی از طبقه سیاسی ایران در ضد اسرائیلی بودن آشکار و ضد یهودی بودن نهانی گروههائی از میان خود، به نگرش خاور میانه ای نزدیک بود، بی آنکه هیچ رابطه استواری با جهان عرب داشته باشد. آن طبقه سیاسی، خاور میانه ای بود، به معنی مظلومیت همراه با احساس برتری؛ و انداختن مسئولیت واپسماندگی فرهنگی و سیاسی به گردن استعمار غرب؛ و جستجوی چاره واپسماندگی، در مبارزه ضد امپریالیستی، به معنی غرب ستیزی و بویژه دشمنی با امریکا (که پس از فروپاشی کمونیسم برای بسیاری چپگرایان به صورت کینه پدر کشتگی درآمده است؛) و اولویت دادن به مسئله فلسطین. آن خاور میانه ای ها عموما نه عربی می دانستند نه به کشورهای عربی می رفتند، نه ترجمه های معدود آثار عربان را (که به جوشش فرهنگی شهرتی ندارند) می خواندند. آنها عموما یا اسلامی (که با مسلمان تفاوت دارد) بودند که بنا به تعریف ضد یهود است؛ و یا از طریق چپ شیک اروپا و امریکا به آنجا می رسیدند و خود را به سترونی سیاسی و فکری محکوم می کردند که بر خلاف آموزگاران غربی خویش از توانشان می گذشت. اگر در غرب می شد به تفنن، خاور میانه ای و جهان سومی اندیشید و آن را چاشنی زندگی سراسر جهان اولی ساخت، در خود خاور میانه چنین رویکردی جز فرو تر رفتن در گلزار quagmire معنی نمی داد. (این از نبوغ زبان فارسی است که میان گلزار باغبانان و گلزار سیاستگران و روشنفکران جز حرکت حرف گ فاصله نیست.) در ایران آن گلزار در ابعاد فیزیکی و ویژگیهای شیمیائی خود از بدترین تصورات هشدار دهندگان پیش از انقلاب نیز گذشت.

پیروزی انقلاب اسلامی (اسلام به دشواری تاب یک انقلاب پیروزمند دیگر را خواهد آورد) بسیاری دیدگان را بر واقعیت باورهای اسلامی راستین و غیر امریکائی و چپ دمکراتیک و مترقی گشود؛ چنانکه می توانست پاره ای چشمها را بر واقعیت توسعه فرماندهی نیز بگشاید. ما خواه ناخواه و به صورتی اشتباه ناپذیر با نتایج انقلابی که بیش از هر چیز دگرگونی در «پارادیم»ها بود روبروئیم. پیکار با غربزدگی و تحقق آرمانهای انقلاب کربلائی («جنبش ما حسینی است / رهبر ما خمینی است») و بریدن «بندهای استعمار و صهیونیسم از دست و پای ملت مسلمان شیعه» به چنین اوضاع درخشانی در کشورداری و سیاست خارجی رسیده است، همه شایسته انقلاب شکوهمند اسلامی که البته ماه بهمن در آن مهم تر است. گذاشتن «قدس» در مرکز جهان جغرافیائی ما، که بویژه پس از غروب مسکو و پکن و تیرانا و هاوانا ضروری می نمود، دید وارونه و محدود آن بخش طبقه سیاسی را وارونه تر و محدود تر، و بن بست سیاسی شان را ناگشودنی تر کرده است. این سیاستی است که در بیفرجامی اش، جز پشتیبانی از تندرو ترین گرایشهای اعراب و فلسطینیان راهی نمی گذارد. تصادفی نیست که «قدس اندیشان» به اشاره و آشکارا و مستقیم و غیر مستقیم از تروریسم اسلامی دفاع می کنند. (تازه ترین قهرمان مظلوم آزادی آنان آریستید، دیکتاتور پیشین هائیتی، است.)

برای بقیه ایرانیان که مسئله شان خود این ملت است و چندگاهی می باید تنها به سود ملی بیندیشند و دست کم خود را به غبار کاروان پیشرفت برسانند، این سیاستها هرچه هم در پوشش انساندوستی و عدالت پیچیده شود بیربط و تحلیل برنده انرژی و منابع ملی است؛ از خود زدن برای کسانی است که هیچ قدری نمی شناسند و دستی توانا در هدر دادن منافع و موقعیتها دارند. ولی از این گذشته زمان آن رسیده است که به جایگاه خود در خانواده ملتها بیذیشیم. گسست تاریخی بزرگی که با انقلاب و حکومت اسلامی آمده فرصت و ضرورت بازاندیشی در این زمینه را نیز مانند تقریبا همه زمینه های زندگی ملی پیش آورده است. ایرانی می خواهد در جهان و جهان بینی خاور میانه ای انباز باشد یا خود را از آن بیرون کشد و به سرمشق ها و «پارادیم»های دیگر و کامیاب تر روی کند؟ می باید سرنوشت خود را در کوچه های «قدس» یا اردوگاه های آوارگان که مانند ذهن خاور میانه ای، گردآلود و تیره و پیچ در پیچ اند جستجو کند یا در شاهراه های دنیای غرب که به مراکز تولید و آفرینندگی می پیوندند؟

گزینش ما اکنون بسیار آسان تر از آن عصر نادانی سیاسی پیش از انقلاب است که از صفت بیگناهی نیز عاری بود. هنگامی که لیبی معمر قذافی هم به اتحادیه عرب نه می گوید و آینده اش را در منطقه جغرافیای واقعی و نه جغرافیای ذهن، در افریقا و نه خاور میانه، می جوید ما چگونه می توانیم چشم از این مردمانی که خود را محکوم به واپسماندگی کرده اند برنگیریم؟ اینکه ما نیز بیشتر مسلمانیم هیچ معنی ویژه ای ندارد. گذشته از تفاوتهای مهمی که ایرانی بودن با خودش می آورد، همه مسلمانان، خاور میانه ای نیستند. دیگران هر چه بگویند ایران یک کشور آسیای غربی و راه ارتباطی و پل آسیای مرکزی و قفقاز است. جغرافیای واقعی ما منطقه ای است که در آینده خاور میانه را زیر سایه خواهد گرفت، بدین معنی که اهمیتش در آشفتگی و تروریست پروری آن نخواهد بود؛ و جغرافیای ذهن ما اروپاست، همان که از ازبکستان و قزاقستان تا ارمنستان و گرجستان می کوشند خود را به آن نزدیک کنند و ترکیه از هر زمان به آن نزدیک تر شده است. ما اگر هم نمونه ای لازم داشته باشیم آن را نه در سازمان آزادیبخش فلسطین و حماس و سوریه بلکه در ترکیه می یابیم؛ با مردمانی بسیار مسلمان تر از ما که بیش از پنج سده با عربها از نزدیک زندگی کرده اند و خود را هر چه دور تر از آنها می گیرند.

آنچه برای ترکیه ممکن بوده برای ما ناممکن نیست. همین بس است که به روزگار تیره مردمی که نمی توانند به خود کمک کنند بنگریم و خود را از آنان ندانیم. غرب برای ما دشمنی نیست که به بهای ویرانی خویش دربرابر اقتصاد و فرهنگ آن ایستادگی کنیم. دشمن در خود ماست، در احساس قربانی بودن و به انتظار دستی که از آستین همان غرب درآید بی حرکت ایستادن است؛ در تنبلی ذهنی و از ابتذال خسته نشدن است؛ در خاورمیانه ای اندیشیدن، و در جهان سوم واپسماندگی، دیر ماندن است. اگر ترکیه یک سرمشق با ارزش است، عربها بهترین آموزگاران برای ادب آموختن اند. آنها پنجاه سال است برضد امپریالیسم جهانخوار امریکا و استعمار غرب شعار می دهند و خود را در وضعی انداخته اند که اگر نفت و کمکهای همان امپریالیستها و استعمارگران نباشد بیش از اینها به سطح افریقا نزدیک خواهند شد. در آنجا نیز کسی خود را از آسانی شعار ضد استعماری دادن به دشواری چاره جوئی نمی اندازد. اما در آن سوی ما، در آسیای شرقی و جنوب شرقی، دهانهای فراخ را بستند و گوشها و چشمهای مشتاق را گشودند و آنچه توانستند از امپریالیستهای جهانخوار آموختند و اکنون به صف همانها پیوسته اند و می پیوندند (جهان دوم اکنون در مالزی و تایلند و چین و هند وکشورهائی در امریکای لاتین قرار دارد.)

این بر بقایای گرایش چپ و ملی است که همراه جریان اصلی روشنفکری ایران حرکت کند و بجای «مترقی و دمکراتیک» فکر کردن، ترقیخواه و آزاد اندیش بشود. از قالب مدافع مظلومان بدر آید ـــ آن عده معدودی که همه توجه او را بخود گرفته اند و نمی گذارند بدبختی و ناروائی را در افریقا که سهل است، در خود ایران نیز ببیند ــ و همراه بقیه ما اندکی به حال خود بیندیشد و اصلا از مظلومیت فاصله بگیرد. مظلوم و شهید و مانندهای آنها فرایافتهای دوران بیش از اندازه طولانی آخوند بازی تاریخ مایند. جامعه ها در مسابقه جهانی پیش می افتند و پس می روند؛ افراد، خود را به سطحهای بالای انسانی می رسانند یا در توحش و نادانی فرو تر می روند؛ تن به ننگ می دهند یا قهرمانان آسا (نه مظلوم و شهید) از جان و آزادی خود می گذرند؛ و مسئولیت همه اینها اساسا با خودشان است. آن سیصد اسپارتی در ترموپیل تا پایان با ارتش سهمگین خشایارشا جنگیدند و لئونیداس این پیام را داشت که به میهنش بفرستد: «به اسپارت بگو که ما در راه قوانین آن کشته شدیم.» نه طلبکاری مظلومانه و شهیدانه از نسلهای آینده، نه امید بهشت جاویدان، نه سر وسینه زدن و مویه و زاری. تمدن غربی که به چنین پایگاهی رسیده از این رویکردها مایه گرفته است؛ در دستگیری بی بهرگان جهان نیز بسیار بیش از کسانی که تنها می توانند سنگ مظلومان را به سینه بزنند کار می کند.

به هیچ نام، کمتر از همه به نام عادت و سنت و پیشینه، نمی باید در جهانی که هر روز بر ما تنگ تر می آید بمانیم. روحیه و جهان بینی و نظام ارزش های ما می باید ما را به کجاها برسانند تا بازنگری شان کنیم؟ تا کی می توان درهای اندیشه را بر ذهن سنگ شده بست؛ به زمین و زمان دشنام داد و دستی در بهبود خود بر نیاورد؟