گوشه ای از مقاومت سیاسی و فرهنگی

‎””هزار و سیصد سالی پیش عربها توانستند بیشتر ایرانشهر را بگیرند و یک دوره دویست ساله کشتار و خفقان و همسان سازی assimilation با آهن و خون را بر مردم ایران تحمیل کنند. داستان آن دو سده خونبار هنوز پس از اینهمه قرنها دلها را به درد می آورد و می باید گاهگاهی به آن برگشت تا تاریخ از افسانه سازیهای عربزدگان پیراسته شود. ولی آن دویست سال که به غلط «دوقرن سکوت» نام گرفته است داستان پایداری همه سویه ملتی نیز بود که در جبهه های نظامی و فرهنگی، از درون و بیرون ایران، از دل حکومت اسلامی و در میدان نبرد با آن، برای پس زدن بیگانه منفور و نگهداشت «خودی» خویش پیکار می کرد و سرانجام در عرصه نظامی و سیاسی نشانی از برتری آن نگذاشت و در عرصه دین و فرهنگ، برتریش را به کمترینه ای که می شد رسانید.

در آن دویست سال ایرانیان بسیاری به هندوستان مهاجرت کردند تا در آنجا کیش و آئین خود را نگهدارند ؛ یا به چین رفتند و به یاری چینیان بارها برای آزادی میهن لشگر کشیدند. سرسخت تران ماندند و شورش پشت شورش را سازمان دادند و از دینی که به زور شمشیر بدان گردن نهاده بودند برگشتند و بهای سرکشی خود را با سیل خونهائی که آسیابها را به گردش در می آورد پرداختند. دیگران به خود اسلام زدند و در آن موشکافی کردند و شکاف انداختند؛ یا عرفان را از آن بدر آوردند تا از خشونت بدویش بکاهند. گروههائی، از عربان برنیامدند، اما عربی را از آن خود و اعراب را نیازمند خویش گردانیدند. برخی به فلسفه و علم پرداختند و با ترجمه آثار یونانی، دین را چند سده ای از فرمانروائی بی منازع فرهنگی پائین کشیدند. بیشماری، آئینهای کهن را زنده نگهداشتند و یادگارهای نیاکان را نسل به نسل کشاندند. توده های میلیونی به زبانهای مادری خود سخن گفتند و عربی را در عرصه های حکومت و آموزش، با نفوذ کاهنده، زندانی کردند.

بیست و پنج سال پیش تاریخ تکرار شد ــ مانند همه «تکرار»ها با همانندی هائی که چشمها را می گیرند و تفاوتهای بزرگتری که نادیده گرفته می شوند. یکبار دیگر عنصرعربی، این بار نه از بیرون و به نیروی شمشیر، ولی از ژرفای جامعه ایرانی، سرزمین ما را فروگرفت و کوتاه زمانی ایرانیان را دنبال خود به همان ژرفاهای تیره پلیدیهای انباشته قرون کشید. بار دیگر مانند آن دو سده چیرگی اعراب، ایرانی ناگزیر شد در جبهه های گوناگون با عربی کردن جامعه که بیرحمانه و با تکنیکهای سرکوبگری و مغزشوئی مدرن تحمیل می شد بجنگد. این بار خونریزی کمتر بود و لی خونروش به صورت مهاجرت و گریز دسته جمعی به ابعاد بیسابقه در تاریخ ایران رسید. یک اجتماع ایرانی در بیرون پا گرفت که از جمعیت بسیاری کشورها بیشتر شده است. باز نبرد در همه جبهه ها درپیوست. در جبهه نظامی اندکی برنیامد که بیهودگی اسلحه آشکار شد. ولی در جبهه سیاسی و فرهنگی، شدت و کارائی آن چندان بود که هنوز دو دهه نگذشته عنصر عربی در همه جا به واپس نشینی، بلکه گریز افتاد.

در آن دویست سال کم نبودند ایرانیانی که گذشته از فرمانبری اجباری، مهر عربان را در دل و حرمت آنان را در سر گرفتند. این بار اندکی از پیروزی اسلامیان نگذشته، بیزاری و دشمنی و تحقیر به دستگاه حکومتی و جهان بینی آن سرتاسر جامعه را پوشانید و پایداری و سرکشی را آسان تر گردانید. جامعه از دگرگونی «پارادیم» (سرمشق آرمانی) به دگرگون کردن گفتمان (دیسکور) رسید که رسانه های گوناگون تا توانستند پیش بردند. بازگشت به تاریخ ایران و پژوهش در زبان و ادبیات فارسی بار دیگر همچون سلاحی برضد عنصر عربی بکار گرفته شد. هنرها از ادبیات و نقاشی و سینما و موسیقی و تئاتر جلوه گاه اراده ایرانی و مدرن ماندن، هردو، شدند. مبارزه سیاسی در چهارچوب تنگ تر و پرخطر تر، هر جا ممکن بود در صورتها و درجات گوناگون از درون و بیرون نظام درگرفت. اگر فلسفه یونان در آن دویست ساله، گریزگاه فرهنگی اقلیت کوچک دانشوران می بود، جهان غرب این بار استیلای فرهنگ فراگیرنده خود را به یاری همه لایه های اجتماعی دلزده از بینوائی و آلودگی و توحش فرهنگی عربزدگان فرستاد.

* * *

یک تفاوت مهم در دومین حمله عرب نقش «دیاسپورا»ی ایرانی بود که در جمعیت دو سه میلیونی خود بخش مهمی از رده های اول و دوم سرامدان elite سیاسی و فرهنگی و مالی جامعه را می گنجانید. ایرانیان تبعیدی و مهاجر بلا فاصله پس از جا افتادن در سرزمین های تازه زندگیهای پیشین را در هر مقیاسی که میسر بود از سر گرفتند. بسیاری از آنها برای نخستین بار به پیکار سیاسی برضد رژیم انقلابی پیوستند و بیشتری به عرصه فرهنگی روی آوردند: نگهداری آنچه از فرهنگ ایرانی که در می یافتند، دربرابر هجوم ارتجاع وتنگ نظری آخوندی. این ایرانیان در کشورهای دمکراسی لیبرال غربی (حتا بد ترین دشمنان بورژوازی و سرمایه داری و دمکراسی صوری و جامعه مصرفی، لحظه ای در پناه جستن در آنها تردیدی نکرده بودند) هم آزادی عملی، همراه با امنیت قانونی، یافتند که در کشور خود هرگز تجربه نکرده بودند و هم هر کدام به فراخور خود توانستند بر دانش و مهارتهای خود بیفزایند.

این اجتماع بزرگ در بیست و پنج ساله گذشته ایران را در بیرون زنده نگهداشته است و به مردم در درون کمک کرده است ولی جز استثناهائی، عموما در زمینه کسب و کار، کمتر به ظرفیت قابل ملاحظه خود نزدیک شده است. پراکندگی جغرافیائی و پریشانی سیاسی، نگذاشته است هیچ توده تعیین کننده ای critical mass از آن بدرآید که شایسته چنین نیروی انسانی باشد. هرچه در گروههای بزرگ پشتیبانان، زندگی می یافته پیوسته دست به گریبان مرگ بوده است. از این میان رسانه های همگانی ــ روزنامه، رادیو، تلویزیون، کتاب، فیلم، و تئاتر ــ همه در منتهای دشواری و بسته به موئی گذران کرده اند. اجتماع ایرانی بیرون می باید خود را وامدار زنان و مردانی بداند که همت کرده اند و از خود زده اند و این رسانه ها را سرپا نگداشته اند.

نقش رسانه ها برقراری ارتباط و گستراندن آگاهی و پیشبرد امر همگانی است، از سرنگون کردن یک رژیم فاسد سرکوبگر گرفته تا اسفالت خیابان. در بیرون، نگهداری زبان فارسی و تقویت پیوندهای نسل جوان تر ایرانیان به سرزمین و فرهنگ ملی نیز بر آن افزوده می شود. ولی رسانه ها به آسانی می توانند به کژراهه بیفتند؛ مردم را بیزار و بی اعتماد کنند که جلو ارتباط را می گیرد، دروغ و یاوه بپراکنند و از ناروائیها دفاع کنند. حتا آزادی بیشتر، و در موارد بسیار، عملا نا محدود آنها در بیرون ایران با توجه به دست تنگی دامنگیر، می تواند رسانه ها را فساد پذیر تر سازد. سالم ماندن و باقی ماندن رسانه های تبعیدی همیشه با هم نمی آیند.

اکنون یک رسانه، روزنامه ای که هفته ای یکبار در لندن برای اجتماعات ایرانی پراکنده در سه قاره انتشار می یابد، به هزارمین شماره خود رسیده است؛ بیست سال سر پا مانده است و به بسیاری کژراهه ها نیفتاده است. در اجتماعاتی که روزنامه خوان فارسی در آنها چندان نیست و آنچه هم که هست رو به کاهش است، و در نبودن یک شبکه اطمینان بخش پخش که هزینه های رساندن روزنامه به گوشه و کنار جهان را کمرشکن می سازد این بخودی خود دستاوردی بزرگ است. ولی کیهان علاوه بر این توانسته است به یک سطح بالای حرفه ای برسد که که در میان روزنامه های تبعیدی جای برجسته ای بدان می دهد. این حرفه ای بودن را در رعایت تناسب مطالب هر شماره؛ نظم در عرضه کردن مطالب به خواننده؛ وارد کردن عنصر سردبیری در هر چه به چاپ می رسد؛ کمک به خواننده که ارتباط موضوعات را درک کند و به آسانی دنبال آنچه می خواهد بگردد؛ فارسی پاکیزه سراسر صفحات و نیز در کیفیت خبرها و مقالات و گزارشهای روزنامه می توان دید. مانند پاره ای روزنامه های دیگر تبعیدیان، کیهان توانسته است میدانی برای برخورد آراء باشد و فضای بحث را پهناور تر کند. از این نظر نیز رسانه های فارسی در بیرون سهم بزرگی در پیشبرد سیاسی و فرهنگی جامعه ایرانی بطور کلی داشته اند. آنها ناتوانی سیاسی ایرانیان را در کار حزبی تا اندازه ای جبران می کنند و نقش شان در بسیج سیاسی، گاه تعیین کننده بوده است.

داستان کیهان که بزرگ ترین و از دیرپا ترین روزنامه های تبعیدی است بخشی مهم از تاریخچه مقاومت ملی ایرانیان در حمله دوم عرب است که با همه فجایع خود سخن مارکس را می توان درباره اش بازگو کرد: تاریخ تکرار می شود، نخست به صورت فاجعه و بار دیگر به صورت مضحکه. او این حکم را درباره لوئی ناپلئون و ناپلئون بناپارت داد. رسانه های دیگر در جاهای دیگر و بیش از همه در خود ایران هر روز دارند بخشهای دیگر این تاریخچه را می نویسند. گوشه ای از ایران در آنها زنده است و با هر وسیله که می تواند می جنگد. آیندگان به این روزها برخواهند گشت و تکرار تاریخ را، نه آنگونه که مارکس برای یک مورد خاص گفت، با احساسی از سربلندی خواهند دید.