دو بدهی جمهوری اسلامی به ایران

سی سال دیگر، هنگامی که تاریخ این روزها را بنویسند ــ تاریخ به عنوان بیرون کشیدن معنی و رابطه رویدادها و گذاشتن در جای سزاوارشان در تصویر کلی که، مانند هنرسنجی، مستلزم قدرت تخیل و آفرینشگری است ــ از پرداخت دو بدهی سخن خواهند گفت: بدهیهای تاریخی اسلامیان به ملت ایران، که جمهوری اسلامی در این بیست و پنج سال به رغم خود و هر چه بر آن ایستاده است، باز پرداخت. شرح آسیبهای هولناک این رژیم بر تن و جان ایران در رسانه ها خواهد آمد و در دفترها نوشته خواهد شد ولی در کنار آن به دو خدمت تاریخی نیز اشاره خواهند کرد. آن دو خدمت را نه اسلامیان خیال داشتند، نه اصلا ضرورتی بود که به چنین بهائی برای ملت ایران تمام کنند. ولی روزگار با مردمان سرسری و بی اساس از این بازیها بسیار دارد.

مسئله حل نشدنی ملی ما در چهارده سده گذشته، ایران دربرابر اسلام و عرب بوده است. روانپارگی (شیزوفرنی) تاریخی ایران که به روانشناسی ایرانی سرایت کرده و مردم ما را استادان و قربانیان تناقض ساخته است از همین بلاتکلیفی برخاست. بهار در شعر خود یک گوشه مسئله را چنین طرح می کند: «گرچه عرب زد چو حرامی به ما / داد یکی دین گرامی به ما.» عرب دشمنی بود و دشمن منفوری بود. ایرانی، بویژه ایرانی امروزی که بیست و پنج سال است پرده دوم آن درام خونبار را می بیند اگر دمی به آن دویست ساله سرشکستگی و بیداد بیندیشد از خشم و افسوس بر خود خواهد پیچید. خاقانی پنج سده بعد از قادسیه در سفر مکه و اوج شور اسلامی، که او را به سرودن قصیده «تا جمال کعبه نقش دیده جان دیده اند / دیده را از شوق کعبه زمزم افشان دیده اند» می کشانید، باز در گذار از مدائن و آن « طاق ایوان جهانگیر » چنین مویه می کرد: « پادشاهان رفته و دندانه های قصر شاه / بر سر دندانه های تاج گریان دیده اند.» این زخمی است که با حضور هر روزه عنصر عربی- اسلامی در زندگی، پیوسته یادآوری شده است.

در این احساس، انتقامجوئی جائی ندارد ولی مقاومت هست. زخم، کهنه تر از آن است که انتقامی بجوید ولی خطر هنوز تازه است. عربها به قصد ریشه کنی آمدند و عربزدگان هنوز در سودای چهارده قرنی زدودن عنصر ایرانی به سود عنصر عربی – اسلامی هستند. عنصر عربی، که اسلام نتوانسته است از زیر سایه اش بدر آید، در زندگی و فرهنگ ما همچنان ما را پائین می کشاند. ایرانی نتوانسته است خود را از این عنصر رها کند و در اینجاست که روانپارگی می آید. خوگرفتگی هزار و چهار صد ساله با خود، پذیرفتن و آسودگی می آورد ولی وصله نازیبائی که بر جامه است از برابر بینا ترین دیدگان دور نمی شود. این وصله ای است که پیوسته خواسته است بزرگتر شود و زمانهائی بود که جامه از وصله بازشناخته نمی شد. دین، زندگی را فراگرفته است و از ایرانی جدا نمی شود ولی بکلی از آن او نشده است. آن بی فاصله گی که مسلمانان در دوردست ترین سرزمین های اسلامی نیز دارند، در این کشوری که هم نزدیک تر به عربستان و هم مقدم تر در اسلام است به چشم نمی خورد.

اسلام هیچگاه با حس ملی ایرانی بکلی یکی نشده است ــ چنانکه در هر کشور دیگر امپراتوری «خاور میانه» ای اسلامی می بینیم. درد شکست و خواری تحمیل، مردمی را که نگذاشتند گذشته شان زیر خاکستر چیرگی عرب برود حتا از اسلام به درجاتی دور نگه می دارد. اسلام در خودآگاهی ایرانی می تواند در مواقع و به اندازه های گوناگون «ثابت» یا «متغیر» باشد ــ بسته به عوامل بیرونی. برای سوری یا مصری، اسلام یک «ثابت» است و تحولات سیاسی و اجتماعی در آن تاثیری ندارد. مصری یا سوری می تواند کمتر یا بیشتر مسلمان باشد ولی از اسلام بیگانه نمی شود. چنین احساس بیگانگی برای ایرانیان بیشمار، بویژه در این دو سده گذشته، هیچ بیگانه نبوده است. ایرانیان در لحظه هائی می توانند در احساس مالکیت اسلام از عربان هم درگذرند ولی حتا در آن لحظه ها گسیختگی دردناک ایران پیش از اسلام و پس از اسلام آنان را آسوده نمی گذارد. اسلام، هویت و مایه سربلندی مصری و سوری است؛ اما بر ایران بدست گروهی حرامی بر یکی از دو ابرقدرت آن زمان در دریائی از خون و بیابانی از ویرانی تحمیل شد ــ با همه دین گرامی شعر بهار.

گذشتن چهارده سده نتوانسته است شکوه افسانه ای آن ایران، و اوضاع و احوال برکندنش را بکلی زیر سایه اسلام ببرد و نگذاشته است اسلام از عربها جدا شود. اگر هم زمانی خاطره تاریخی ایرانیان رو به ضعف گذاشته دشمنی عربان و اسلامیان و عربزدگان ایرانی با ایران بر آتش بیداری ملی دامن زده است. بازرگان و مطهری و همپالکی های مذهبی ملی، و ملی مذهبی شان تا آنجا می رفتند که اصرار داشتند ایران، پس از فردوسی مرد و دیگر نامی از آن نماند. آنها بیشترینه امتیازی که به ایران به عنوان یک ماهیت غیر عرب می دادند در «خدمات متقابل اسلام و ایران» بود. جانشینان شان در جمهوری اسلامی اصلا منکر ایران پیش از اسلام که چیزی در حدود عربستان جاهلی بوده است (عربستان پس از اینهمه سده های کاروانسالاری اسلام هنوز در کجاست؟) شدند و کتابها در اثبات توطئه صهیونیستی برای بزرگنمائی هخامنشیان نویساندند. حکومت اصلاح طلبان دوم خردادی عمدا زمینهائی را که به نظر باستانشناسان، بازمانده تمدنهای از یاد رفته اند زیر کشت، بویژه کشت برنج که ویرانگر تر از همه است، و طرحهای ساختمانی، می برد تا هر روز جیرفت تازه ای از زیر غبار هزاره ها در نیاید و خاک در چشم بدخواه نپاشد. دید vision جهانی اش چنان تنگ شده است که افتخار عضویت به عنوان ناظر در اتحادیه عرب میان تهی را از عربهای بی میل، به خاکساری می خواهد.

همچنانکه ایرانیان نتوانستند تلخی شکست نظامی و سیاسی را ازیاد ببرند عربها نیز شکست ناپذیری «ایده» ایرانی را بر ایرانیان نبخشودند. (*) ایرانی، دست کمش این است که احساس زیستن در یک همسایگی بد را دارد. دشمنی و کینه تاریخی و «نژادی» عربان، به اندازه ای است که حتا منتظر فرصت نمی ماند. خلیج فارس را با صرف صدها میلیون دلار در چهل سال گذشته به کسانی خلیج عربی یا دست کم خلیج می شناساند؛ از حکومت پادشاهی کمکهای هنگفت می گیرد و چریکهای مسلح برای سرنگون کردنش می پروراند؛ از صحرای افریقا (لیبی) سرپرستی انقلاب اسلامی ایران می کند؛ با زیر پا گذاشتن امضای خود، شط العرب را بهانه «قادسیه دوم» می سازد (قادسیه دوم پیش از آن در ۲۲ بهمن روی داده بود؛) از جزایر خلیج فارس تا خوزستان را بخشی از سرزمین عربی می خواهد؛ شناسائی رسمی de jure دولت اسرائیل را بر ترکیه سنی مذهب که ناچار به جریان اصلی اسلام و عرب نزدیک تر است خرده هم نمی گیرد، اما شناسائی بالقوه facto de آن را موضوع دشمنی تازه ای با ایران می گرداند که دریوزگیهای جمهوری اسلامی نیز در آن تخفیفی نداده است.

* * *

پیوند ناگسسته اسلام به عنوان دین گرامی، و عرب به عنوان حرامی (راهزن با همه ویژگیهایش) یک بخش روانپارگی ملی ماست؛ خود اسلام بخش دیگر آن. اسلام از همان آغاز، ناسازگاریش را با آزادمنشی نشان داد؛ بویژه که نابرابری میان موالی (ایرانیان) و نژاد سرور عرب نیز بر نابرابری ها و تبعیضهای فراوان مذهبی افزوده بود. مبارزه ایرانیان با اسلام حاکم همه زمینه ها را دربر گرفت و آنچه امروز فرزندانشان با جمهوری اسلامی می کنند گوشه ای و مینیاتوری از آن است. در جبهه اتلکتوئل، این مبارزه به صورت مذهب سازی در آمد که چندان کمکی به آزادمنشی نکرد و در سلسله های اهل طریقت به خانقاهها با نظام مرید و مرادی انجامید که با حقیقت عرفان هر چه بیشتر فاصله گرفت. مسئله فرد آزاد خود مختار انسانی در یک نظام مذهبی که حتا بزرگترین عارفان از سیطره اش بکلی رهائی نمی یافتند و، بیشتری، نمی جستند، ناگشودنی ماند. مولوی از قرآن مغز را گرفت و پوست را « بهر خران» گذاشت، ولی مثنویش هنوز پر از پوست است (دیوان شمس چیز دیگری است) ایرانی سرافراز پیش از اسلام نیز با ایرانی عربزده در همزیستی نا آسوده ای بسر برد.

سده های دراز گذشت و ایرانیان به بندگی خداوند، از زبان آخوند، و پیر طریقت، و اگر خیلی سرکش بودند، پیر مغان، خو کردند. در زیر سنگینی بندگیهای گوناگون و در تخدیر همیشگی ادبیات رهائی ( نه به معنی رها شدن بلکه رها کردن،) و روحیه این نیز بگذرد، از روان چیزمهمی نمانده بود که پارگیش به چشم آید. از دو سده ای پیش، غرش توپهای اروپائی نخست گوشها را باز کرد و سپس روان ایرانی را از خواب گران صدها ساله پراند. ما باز بر دوگانگی تاریخی بیدار شدیم: دوگانگی ایران و اسلام عربی؛ که دو گانگی شیوه زندگی اسلامی با زندگی امروزین نیز بر آن افتاده است. تا مدتها تصور می شد که نوسازندگی (مدرنیزاسیون) جامعه ایرانی اندک اندک راه به تجدد (مدرنیته) با دگرگونگی دید و جهان بینی، که موضوع آن است، خواهد برد و مشکل اسلام عربی با احساس ملی و تاریخی غیر عرب ایرانی، با عرفیگرا شدن حکومت و جامعه، گشوده خواهد شد.

انقلاب اسلامی بیداری تازه ای بود، این بار در ته چاه، بر ژرفای روانپارگی جامعه و خطر بزرگ عنصر عربی برای موجودیت ملی و بهروزی فردی ایرانیان. اسلامیان منکر موجودیت ایران، دست در دست اسلامیانی که به آهنگ تمام کردن کار سپاهیان و حکومتهای عرب از سده هفتم تا دهم آمده بودند، کمر به نابودی هر چه می توانستند بستند. تخت جمشید را قشقائیها نجات دادند و حتا ملی مذهبی ها از ویرانی آرامگاه فردوسی، دربرابر فریاد اعتراض مردم، شرم کردند. ولی از میان بردن ایران و عربی کردن آن به نام اسلام، هدف تغییر ناپذیر حکومت اسلامی مانده است. اگر پیش از انقلاب، شور اسلامی بود که آنها را بر می انگیخت امروز ملاحظات قدرت نیز در کار است. آنها به این نتیجه رسیده اند که حکومت اسلامی تا هنگامی خواهد پائید که بتواند شمشیر اسلام را هر چه در تن و جان ایران فرو تر برد؛ و اگر مردم نه تنها بر شیوه غیر انسانی حکومت بشورند، بلکه از جهان بینی آن برگردند، پایان کارش نزدیک تر خواهد شد.

پایان کار رژیم به صورتهای گوناگون ممکن است بیاید و به عوامل زیاد بستگی دارد. ولی در باور سران حوزه و حجره حقیقتی است. حکومت اسلامی همراه با اسلام به عنوان یک مدعی قدرت و نه دین در حوزه وجدانیات، در جامعه نابود می شود و اسلامگرائی با به کرسی نشاندن دوباره احساس ملی ایرانی، از صحنه بیرون می رود، چنانکه در گذشته نیز شده است. این احساس ملی ایرانی یک هماورد بیشتر دربرابر ندارد، و آن عنصر عربی است که به زور اسلام در خودآگاهی ایرانیان جاگیر شده است. ایران را غربگرائی تهدید نمی کند ــ این غرب بود که خاکستر عربی را از تاریخ ایران کنار زد و ایران را به ایرانیان شناساند؛ و ما هر چه غرب را بهتر می شناسیم به ارزشهای تاریخی خود بیشتر پی می بریم. لوحه کورش در پرتو حقوق بشر غربی بود که اهمیتش را نشان داد. بازشناسی خیام به لطف ترجمه فیتزجرالد یکی از گوشه های دیگر است. عربها هزار سال است هر چه ایرانی را هم می کوشند عرب جلوه دهند.

* * *

به کرسی نشاندن دوباره احساس ملی ایران در رویاروئی با عنصر عربی، فرایندی است که پس از پیروزی قطعی اسلامگرایان آغاز شد. تصویر درهم و مه آلودی که ایرانیان اسلام آورده و زیر بار حکومتهای عرب یا خدمتگزار عرب، از جایگاه تاریخی و هویت ملی خود ساخته بودند زیر نور خیره کننده حکومت آخوند و بخش ارتجاعی بازار، از همه پیرایه هایش برهنه شد. تا آن هنگام در تقسیم کاری که حکومت و آخوندها در میان خود کرده بودند آشکار نبود که همزیستی دو عنصر مسلط ایرانی و اسلامی-عربی چه پیامدهائی می تواند داشته باشد. از ۲۲ بهمن دیگر تردیدی نمانده است. ایران اسلامگرا و عربگرا، ایرانی که خود را یک جامعه اسلامی (نه کشوری که بیشتر مردمانش به میل خود و نه از ترس کشتن به جرم کفر و ارتداد، مسلمانند) بشناسد؛ و خود را به عربها بچسباند ( در تعبیر امروزیش به عنوان یک کشور خاور میانه ای) همین است. مردمی که آزادی و زندگی بهتر می خواهند می باید تکلیف خود را با خودشان روشن کنند.

دیگر در میان ملی مذهبی ها نیز می توان صداهای روز افزون عرفیگرائی را شنید، و پاره ای از آنان نه از اندیشه ژرف، بلکه حساب سرانگشتی آراء ، نتیجه گرفته اند که «با اسلام به جائی نمی رسیم.» آخوندها به پایان راهی که بیش از هزار سال به دل مردمان گشوده بوده اند رسیده اند. اگر با اسلام به جائی نتوان رسید، به این معنی که اسلام در سیاست، بیشتر سربار شده است تا سرمایه، جامعه ــ که موضوع سیاست و قدرت است و بی آن تصورکردنی نیست ــ در آستانه بیرون آمدن از روانپارگی است. بند اسلام از پای سیاست می گشاید و دیدگاه ایرانی، گذاشتن ایران بالاتر از همه، یکبار دیگر در صد سال گذشته، خاستگاه قدرت سیاسی می شود. تفاوت این بار در آن است که پیکره اصلی روشنفکران در جدا شدن از عنصر عربی به نقطه برگشت ناپذیر رسیده است و توده های مردم نیز آغاز کرده اند برسند.

ایرانی که بالا تر از همه گذاشته می شود ضد اسلام نیست، چنانکه ضد هیچ مذهبی نیست، و مانند بهترین دوره های خود، و هماوا با درخشنده ترین فرزندان خود، به دین کسان کاری ندارد. حزب اللهی نیز در آن حق زندگی با حقوق برابر خواهد داشت ولی دست و زبانش از تجاوز به دیگران بسته خواهد بود؛ قانون اساسی لیبرال (به معنی حقوق بشر نهادینه شده) راهش را بر در آوردن سیاست به خدمت مذهب و استفاده از مذهب برای رسیدن به قدرت خواهد بست. ضد عرب هم نیست و تنها می خواهد از آن جهان تنگ تیرهء هر لحظه آبستن فاجعه ای دیگر فاصله بگیرد؛ آن را به خودش بگذارد و در جهان پیشرفته ترین امروزیان بود وباش کند. گذشته این ایران در سه هزاره است و آینده اش در غرب، در جهانی که مرزهایش منظومه شمسی است. این ایرانی است که دارد از قالب فکری عرب-اسلامی بیرون می آید و جهانی می شود. مسئله آن دیگر سازگار کردن پیشرفت و آزادی با جزمیت و تامگرائی و ذهن توتالیتر نیست (که معادل فلسفی و جامعه شناسی مسئله ریاضی غیر ممکن «تربیع دایره» است؛) بدور افکندن «پوست» شعر مولوی است، حتا در شعر خود او؛ دریدن هر پوستی و شکستن هر قالبی است؛ در آمدن از اندیشه باطل اصلاح مذهبی بجای اصلاح سیاسی و اقتصادی است.

این ایرانی تاریخش را با ایده های رواداری، و دولت جهانی، و مسئولیت کیهانی و آفرینشی مشترک انسان با اهورا مزدا آغاز کرد و از این شرم دارد که پس از سه هزاره، تازه در پیچ و خم فقه پویا و قبض و بسط شریعت و جامعه مدنی مدینه و دمکراسی و حقوق بشر اسلامی سرگردان باشد. او با جهان تازهء جهانروائی و جهانگرائی، از هر ملت کهن دیگری مگر یونانیان و رومیان (ایتالیائیان) همروزگار تراست. برگشت به آن گذشته نه از تفاخر است نه از آرزوی بیهوده تکرار. ولی یادآوری آن برای ذهنهائی که با نگرش معاملاتی به اخلاق و دین پرورش یافته اند و بزرگترین آرزوی زندگی شان خاک سپردگی در مشاهد است ضرورت دارد. ما بیش از اندازه خود را به تاریخ یک دوران معین، دوران زیستن در زیر شمشیر خونریز عربها ــ که آن را موضوع پرستش کردیم ــ سپرده ایم. به عنوان «نخستین ملت تاریخی،» نخستین ملت با نگرش پویا به زمان، (هگل) ما تقریبا همه اسباب همشهری شدن با جهان امروز را داریم. کمبود ما کنجکاوی علمی و روحیه لیبرال است که می باید بیش از اینها از غرب بگیریم و هر گام که از آن جهان عربی-اسلامی دور تر شویم بیشتر خواهیم گرفت.

آئین زرتشتی به ما آموخت که انسان نه تنها مسئول سرنوشت خویش، بلکه جهان هستی درگیر جنگ همیشگی نیروهای نیکی و اهریمنی است، تا آنجا که خداوند بی یاری انسان بر نیروهای اهریمنی پیروز نخواهد شد. این درجه مسئولیت و توانائی و حق فرد انسانی را در هیچ مذهب و مکتب فلسفی و اخلاقی نمی توان یافت. افسوس که ایرانی همتش را نیافت و از همان زمان به هر خرافه ای تسلیم شد. هخامنشیان ایده های جهانروائی و جهانگرائی را همان در آغاز شاهنشاهی خود به عمل گذاشتند.

رواداری مذهبی، و قانونی که حقوق مردمان را، اگر چه همان حقوق محدود را، در سرتاسر شاهنشاهی حفظ می کرد )«قانون پارسها» که به گفته هرودوت مانند شب و روز تغییر ناپذیر بود) نخستین بار جهانروائی universalism را به معنی ارزشهائی که در سرتاسر یک شاهشاهی بزرگتر از هر چه پیش از آن، یکسان بود، به مردمان شناساند. یک دوره دویست ساله صلح پارسی Persica Pax نخستین آزمایش جهانگرائی globalism-zation بود. زیر ساخت این جهانگرائی را شبکه شاهراه ها و چاپارخانه و برجهای مخابرات و نظام بانکی پیشرفته و «دریک» (درباری،) سکه زر با عیار ثابت و با پشتوانه خزانه سرشار شاهنشاهی (برگرفته از سکه زر لیدی در سده هفتم پیش از میلاد) و تیرانداز پارسی نقش بسته بر پشت آن، وپیام تردید ناپذیرش، همه از نخستیها در جهان، تشکیل می داد. ارزش و قانون اگر بخواهد از صفحات کتاب بیرون بیاید به پشتوانه قدرت نیاز دارد. هخامنشیان از نظر زیباشناسی نمادهای پر قدرت خود نیز ــ از معماری گرفته تا سنگ نبشته ها و پیکرتراشی ها و آذینها و همان دریک ــ شگفتاور بودند.

اکنون نسل تازه ایرانیانی که ماهیت جهان بینی آخوندی را در یک حکومت و جامعه اسلامی زیسته اند و جهان عرب را از روشنفکر مصریش گرفته تا شیخ سعودی و تروریست و کامیکاز اندونزی تا مراکشی آن دیده اند، بهتر می دانند که از کدام گذشته بگیرند و به کدام آینده بنگرند. جمهوری اسلامی بدهیهای تاریخی عنصر عربی- اسلامی را به عنصر ایرانی، در گشودن گره روانی ایرانیان با انگشتان خون چکان حزب الله و «دانشگاه» و «بهشت»های رسوایش، باز پرداخته است. ما دیگر نمی توانیم دچار روانپارگی باشیم. خودمان نتوانستیم، ولی آخوندها در بیست و پنج ساله فرصتشان برایمان چاره دیگری جز رفتن به ژرفاها و دیدن پشت پرده ها نگذاشتند. جای اسلام در وجدان مردمان است، و جای جهان عربی در خاور میانه تا گلو فرو رفته در گلزار quagmire فرهنگی و اجتماعی و سیاسی بیزارکننده اش. دیگر در جامعه و سیاست ما نقشی برای جهان اسلامی و خاور میانه نمی توان نمی توان یافت و در فرهنگ ما احساس مذهبی جا را برای تجربه های دیگر انسانی تنگ نخواهد کرد.





(*) نظامی [شاعر ترک باکو] وقتی می گفت (همان هنگام که گویا ایران به گفته ملی مذهبی های بعدی مرده بود) «همه عالم تن است و ایران دل» چیزی از ایده ایرانی در سرمی داشت. آن سخن در زمان خود او چندان دور از واقع نمی بود؛ ایران آن سه سده دهم تا دوازدهم می توانست «دل زمین» شمرده شود. ”