یا ارتش یا اسلامیان

‎””ژنرال پرویز مشرف (در آنجا پروز تلفظ می کنند) پاکستان که کمال آتا تورک را الهام بخش خود می داند، با گرفتن برگی از دفتر ترکیه در کار آن است که در قانون اساسی پاکستان نقش نگهبانی قانون را به ارتش بدهد. پاکستان یک عضو دیگر جهان اسلامی است که در تلاش برای در آمدن از آن جهان، یا دست کم غرق نشدن در آن، رسما یا غیر رسم، پای ارتش را در برابر اسلامیان به میان می کشد. امروز از شمال افریقا تا اندونزی، تنها مالزی را می توان یافت که ناگزیر از گزینش میان حکومت اسلامیان یا عوامل ارتشی و امنیتی نشده است. بقیه به درجات گوناگون یا درگیر یا در خطر چنین گزینشی هستند. اما مالزی در نخست وزیری طولانی دکتر محاثیر محمد، رژیمی اقتدارگرا و عملا یک حزبی داشت که توانست با رشد سریع اقتصادی، زمینه دمکراتیک تر شدن جامعه را فراهم سازد. عنصر غیر مسلمان چینی و هندی جمعیت مالزی نیز (نزدیک به چهل در صد) با دست بالا ترش در زندگی اقتصادی، سهم حیاتی اش را در جلوگیری از گرایشهای اسلامی و نگهداری میراث دمکراتیک استعمار انگلستان داشته است.

پناه بردن به سرنیزه از بیم مسجد معنائی بد تر از نا مساعد بودن جامعه های اسلامی برای دمکراسی دارد. بسیار کشورهایند که شرایط لازم برای دمکراسی ندارند و به مردم اجازه داده نمی شود با انتخاب نمایندگانشان بر خود حکومت کنند. در جامعه های اسلامی مردم اگر آزادی انتخاب یابند بسیار احتمال دارد که زندگیهای خود را به آتش و کشورشان را به ویرانی بکشانند. در کشورهای معمولی جهان سومی، گروههای فرمانروا برای ماندن برسر قدرت جلو آزادی انتخاب را می گیرند؛ در جامعه معمولی اسلامی یک دلیل دیگر ـ اگر غیر قابل دفاع، دست کم قابل فهم ــ نیز هست: مردم را می باید از اعتقاداتشان حفظ کرد.

مسئولیت این وضع تاسف آور در کجاست؟ انگشت اتهام عموم روشنفکران آن جهان اسلامی بی هیچ تردیدی به یک جا اشاره می کند، به همان استعمار غرب، که همچنان جهان پر افتخار اسلامی را واپسمانده نگهداشته است. عوامل این استعمار از نظامیان و دیوانسالاران گرفته تا بازرگانان و کارآفرینان entrepreneur و بویژه خاورشناسان که ادوارد سعید تشت رسوائی شان را از بام دانشگاههای امریکائی انداخت، توده های مسلمان را در وضعی نگهداشته اند که نمی توانند بر خود حکومت رانند و حکومتهای فاسد استبدادی را بر آنها تحمیل کرده اند تا منابعشان را غارت کنند. آسودگی ای را که چنین درد شناسی به افراد و توده ها می دهد، بویژه آسودگی از اندیشیدن و دست بکاری زدن، اندازه نمی توان گرفت و واقعیات مزاحم توانائی برهم زدنش را ندارند. با اینهمه واقعیات مزاحم هستند و ذهنهای غیر اسلامی را می توانند به حرکت در آورند.

استعمار در جهان اسلامی به سده پانزدهم و پرتغالیان بر می گردد، از پرتغالیان سده های پانزده و شانزده که زود تر از همه آمدند و کمتر از همه اثر داشتند تا فرانسه سده نوزده در شمال افریقا و بریتانیای سده بیست ( در خاور میانه عربی.) خاور میانه عربی، اگر شمال افریقا را از آن جدا کنیم، از این میان کمترین دوره استعماری را داشته است ــ سالهای میان دو جنگ جهانی و کمتر از یک نسل ــ که فرانسه سوریه و لبنان را برداشت و انگلستان بقیه را و عربستان را به بادیه نشینانش رها کردند تا هنگامی که نفت منظره را عوض کرد و پای امریکائیان باز شد. ادوارد سعید و شرکا در جهان اسلامی بویژه عرب در توصیف این دوران استعماری و تاثیراتش چیزی فروگذار نکرده اند. ولی لحظه ای نیز برای سده های پیش از آن، از جمله پنج سده امپراتوری عثمانی، نگذاشته اند. اروپائیان به جهان اسلامی در آمدند و آنچه یافتند دموکراسی و ترقیخواهی و آزاد منشی نبود. برعکس پای آنها مرداب هزار ساله را برهم زد و مغز ها را تکانی داد؛ هر پیشرفتی در آن جامعه ها، از جمله آشنائی با بزرگیهای گذشته خود شان، به برکت خاورشناسان، پس از آشنائی با غرب، اگر چه در رابطه استعماری، آمد. استعمار در آن کشورها پدیده ای ناپسند بود ولی می باید دید که بجای چه آمده بود و چه بجایش آمد و اصلا چرا به آن آسانی توانست پیروز شود؟

با آنکه برای پیشگیری حملات ضد استعماریان حق بجانب، می توان سخن مارکس را در ستایش استعمار انگلستان در هندوستان آورد ( خود هندیان اکنون در عمل با این سخن مخالفتی ندارند) موضوع در اینجا دفاع یا محکوم کردن استعمار نیست. آنچه اهمیت دارد تغییر روحیه و فرهنگ و نظام ارزشهائی است که در جاهائی برای جلوگیری از آسیبشان، به استعمار، به خارجی، به سرنیزه متوسل می شوند، به داروهائی که گاه از بیماری دست کمی ندارند. این نهایت ورشکستگی تمدنی است که دمکراسی در کامش زهر کشنده شود. جهان اسلامی که هر چه در صفت خود فرو تر رود عربزده تر می شود ــ نمونه ترساورش پاکستان ــ توانسته است در یک زمینه حیاتی از افریقا نیز که مظهر واماندگی در جهان ماست، پس تر برود. در افریقای غیر اسلامی دمکراسی اگر دست دهد جامعه را پیش می برد.

جامعه های اسلامی اگر می خواهند از این موقعیت یاس آور بدر آیند چاره ای جز بازاندیشی جایگاه مذهب ندارند. آنها با احساس برتری دروغین خویش، راه مدرن شدن را بیش از هر تمدن دیگری بر خود می بندند؛ و اسلام هر چه هست به کار قانونگزاری و حکومت نمی آید و آمیختنش با سیاست هردو را فاسد می کند. تاریخ نسبتا کوتاه بزرگی اسلام با تاریخ بسیار طولانی تری جانشین شده است که می باید هر جامعه اسلامی را فروتن تر سازد. این حقیقت که برای رزمندگان اسلام تنها یک راه، تروریسم در نهایت نیهیلیستی آن، مانده است بهتر از همه به بن بست رسیدن ایدئولوژی آنان، اسلامگرائی، را نشان می دهد. مردمانی که تنها می توانند خود و دیگران را از میان ببرند، و نظام ارزشهائی که بر خشم و انتقام و مرگ بنا شده است به پایان خود رسیده اند. اسلامگرائی، خود را در برابر آنچه زیبائی و آزادی است، آنچه زندگی است، نهاده است و مغلوب زیبائی و آزادی خواهد شد. زندگی بر پیام مرگ آن پیروزی خواهد یافت. مشکل آن است که راه آن پیروزی را، بناچار، زشتی و مرگ پوشانده است.