هژده تیر و شانزده آذر

برای بیشتر ایرانیان مخالف جمهوری اسلامی، ١٨ تیر نماد مبارزه شده است و بویژه در بیرون ایران هر سال می کوشند آن را زنده نگهدارند. جنبش دانشجوئی که ١٨ تیر ١۹۹۹/١۳٧٨ نخستین حرکت بزرگ آن بود اکنون بی تردید در صف اول مبارزه برای برقراری دمکراسی لیبرال، دمکراسی به اضافه حقوق بشر، قرار دارد و رهبری در دست اوست. شناخت ارزش این جنبش و کمک به آن کمترینی است که از نیروهای آزادیخواه بر می آید. ولی از آنجا که هیچ امری با هر اهمیت نمی تواند به یک همرائی CONSENSUS در نیروهای مخالف برسد ١٨ تیر نیز بی دست اندازهائی نیست. امسال در بیش از یک شهر کوششها برای برگزاری تظاهرات همگانی به شکست انجامید زیرا پاره ای چپگرایان اصرار داشتند ١٨ تیر را به ١٦ آذر بچسبانند و آن را بهانه ای برای حمله به رژیم پهلوی گردانند. آنها این استدلال را که در خود ایران دانشجویان در پی تصفیه حساب های تاریخی نیستند و شعارهای روز می دهند نپذیرفتند. زیر بار پرچم شیرو خورشید که پرچم انقلاب مشروطه است نرفتن که جای خود را داشت. مبارزه آنها بی توجه به زمان و مکان و دگرگونی ها ادامه دارد.

جنبش اعتراضی دانشجوئی در ١٦ آذر ١۹۵۳/١۳۳۲ از دانشگاه تهران سر گرفت و در این تردید نمی توان داشت. جنبش دانشجوئی در ایران نیز نسب خود را از آن تظاهرات می برد که سه دانشجو را کشته برجای گذاشت. با اینهمه پیوند دادن ١٦ تیر به ١٨ آذر گمراه کننده و نا لازم است. ١٨ تیر برای اعتبار یافتن نیازی به هیچ پیشینه ای ندارد؛ چه در پیام خود و چه در دلاوری کوشندگانش همه عوامل برای آنکه یک روز تاریخی بماند هست. ١٦ آذر بیش از آنکه تظاهرات سیاسی دانشجوئی در اعتراض به رژیم وقت بود همانندی با ١٨ تیر ندارد. در ١٦ آذر کشته شدن دانشجویان چنانکه از خاطرات دکتر علی اکبر سیاسی رئیس وقت دانشگاه تهران بر می آید تصادفی، و واکنش چند سرباز ساده به سخنان دانشجویان بود. در ١٨ تیر دانشجویان در اعتراض به هجوم حزب اللهی ها و ویرانی خوابگاه دانشجوئی و کشتن یکی از دانشجویان به خیابان ریختند. ولی تفاوتهای بسیار مهمتر در سرگذشت هر یک از این روزهاست.

١٦ آذر دانشگاه را از نظر سیاسی در ۲٨ مرداد منجمد کرد. تا ده پانزده ساله پس از آن رسالت جنبش دانشجوئی مبارزه با رژیمی شد که رژیم کودتا می نامید ــ مبارزه ای سراسر بر ضد، و عاری از هر پیام و برنامه سیاسی جایگزین. این رسالت منفی بدانجا کشید که دانشجویان با برنامه اصلاحی محمد رضا شاه که بعدها انقلاب شاه و مردم نام گرفت چنان سخت به مبارزه پرداختند که تنها شورش خمینی در ١۹٦۳/١۳٤۲ ار آن درگذشت. مبارزه آنان بویژه با اصلاحات ارضی که انقلاب اجتماعی تمام عیاری بود و جامعه ایرانی را از عصر فئودالیسم بدر آورد چنان ابعاد باور نکردنی یافت که دکتر حسن ارسنجانی با هوش عملی استثنائی خود گروهی از روستائیان آزاد شده (اصطلاح آن روزها) را بیرون دانشگاه گرد آورد. زد و خورد روستائیان و دانشجویان در تاریخ جهان همان یکبار روی داده است. (صد سال پیش از آن در روسیه دانشجویان انقلابی به روستاها می رفتند تا آنها را آزاد کنند.) مبارزه دانشگاه با مواد دیگر آن برنامه (حق رای زنان، سهیم کردن کارگران در سود کارخانه ها، تشکیل سپاه دانش، ملی کردن جنگلها و مرغزارها یا مراتع) بهمان اندازه از فهم عادی بیرون بود. برنامه اصلاحات شاه، ایران را یک جامعه طبقه متوسط می کرد و آن طبقه متوسط اگر سود درست خود را می شناخت می توانست برای دمکرات کردن نظام سیاسی بیشترین بهره را از اصلاحات اجتماعی و رونق اقتصادی که پس از آن آمد ببرد.

از نیمه دهه چهل/شصت دانشگاه که پیوسته رادیکال تر می شد مارکسیسم و اسلام انقلابی را به دل و جان پذیرفت؛ و این هردو در داد وستد شگفتی که باز تنها از محیط دانشگاهی آن دوران ایران بر می آمد بسیار از یکدیگر گرفتند. پیکار چریکی ویرانگر که از دانشگاه بدر آمد جنبش دانشجوئی را تا ارتجاع سیاه "انقلاب شکوهمند" و حکومت اسلامی کشانید که در آن دانشجویان پس از زنان بزرگ ترین قربانیان بوده اند. نقش دانشگاه در ادامه سنت ١٦ آذر در همه این تحولات چندان کمتر از حوزه و بازار نبود. آن روزها می گفتند "پیوندتان مبارک!"

* * *

اگر ١٦ آذر به چنان بیراهه ای کشیده شد علتش گفتمان آن دوره و سطح سیاسی و فرهنگی کوشندگان جنبش دانشجوئی آن زمان بود. از کوزه جامعه همان می تراوید. جامعه ای که هیچ کس نه دمکراسی لیبرال را می شناخت نه باور داشت و سودای محض قدرت، دمکرات ترین کسان را نیز چنان در چنبر اقتدارجوئی می انداخت که قانون و نهادهای دمکراتیک را نیز، هر چند صوری، زیر پا می گذاشتند، نمی توانست یک جنبش دانشجوئی دمکرات و ترقیخواه بپروراند. امروز جنبش دانشجوئی بر بستر خارای دمکراسی و لیبرالیسم به پیش می رود و موانع را در هم می نوردد. یک نسل روشنفکران و کوشندگان به میدان سیاست پا نهاده است که خدایان دروغین نسل پیش از خود را به چیزی نمی گیرد و آبشخورش را در دریای فرهنگ سیاسی اروپای باختری و امریکای شمالی می جوید.

نه ما غیر دانشجویان، و بویژه نه دانشجویان هیچ یک نیازی به ١٦ آذر و سرگذشت ناشاد آن نداریم. آن روز چه بخواهند و چه نخواهند به عنوان آغاز جنبش اعتراضی دانشگاه خواهد ماند ولی تاریخچه آن بیش از مایه الهام، درس عبرتی برای جنبش دانشجوئی است. مبارزه برای هدفهای منفی و فرونشاندن کینه؛ ادعای بیش از ظرفیت؛ جستجوی پاسخهای آسان برای مسائل پیچیده؛ بیش از همه بیرون رفتن از راه دمکراسی هژده تیر را نیز ناکام خواهد کرد. ولی امروز ما با پدیده ای سروکار داریم که مایه سربلندی جهانی ملت ایران است؛ در آستانه دوران تازه ای در زندگی ملی هستیم که در آن عناصری از گذشته، حتا از جمهوری اسلامی، دست کم چندگاهی زنده خواهند ماند ولی بنیادهای جامعه دگرگون خواهد بود. ما این دگرگونی را هم اکنون می بینیم. هیچ متولی گذشته ای در آن آینده بختی ندارد. همه می باید خود را برای دوران تازه آماده سازیم. از گذشته می باید خوبهایش را برداشت و بر توده عظیم اندیشه ها و کارکردها و شیوه های تازه افزود؛ بقیه را هم می باید درس گرفت و کنار گذاشت. اگر گذشته بهتر از امروز بوده است دلیل نمی شود که آن را به آینده نیز امتداد دهیم. بیشتر آن گذشته مسلما قابلیت زندگی دوباره ندارد. ما در ایرانی که پیش روی مان دارد بر جمهوری اسلامی درهم ریخته و ازهم گسلنده ساخته می شود نه شانزده آذر خواهیم داشت نه هژده تیر.