در تاریخ ایران بین وقوع جنگ‌های روسیه و انعقاد قرارداد تركمن‌چای تا استقرار مشروطیت، محدود بزرگانی به عرصه رسیدند كه با شناخت دنیای مدرن، به اندیشه نوسازی و مدرنیزاسیون كشور اهتمام داشتند؛ بنیان مدرنیزاسیون در ایران را شاهزاده لیبرال عباس میرزا پی‌ریزی كرد؛ وزیر دانای او، قائم مقام آن راه را در حد توان خود و در شرایط مندرس كشور، هموار كرد؛ میرزا تقی‌خان امیر‌كبیر، پی‌گیر آن اصلاحات شد و میرزا حسین خان سپهسالار، لایه‌هایی دیگر بر مدرن‌سازی ایران افزود؛ در سلطنت نیم قرنی ناصرالدین شاه قاجار، به دفعات پروژه نوسازی ایران دچار افت و خیز و بازیگوشی درباریان شد تا به دوره كوتاه وزارت و ریاست وزرایی میرزا علی‌خان امین‌الدوله، ایده‌های مدرن‌گرایی به عرصه آمد و افسوس كه ناكام ماند.
در این پروسه، در كنار نخبگان سیاسی كه در دربار قاجاریه، به فكر توسعه ایران زمین بودند، نخبگانی خارج از نظام قبیله‌ای قاجار هم به آموختن، نشر و گسترش اندیشه‌ها و نهادهای مدرنیته اهتمام داشتند؛ میرزا فتحعلی آخوندزاده پیشآهنگ مدرنیته در ایران و دیگر مدرن اندیشان كلاسیك ایرانی، لایه‌هایی دیگر از جریان مدرنیته را به فرهنگ، سیاست و اجتماع ایرانی ارمغان آوردند. میرزا ملكم خان ناظم‌الدوله از مدرن اندیشان عصر قاجاریه و میرزا علی‌خان امین‌الدوله، دو دانش آموخته دنیای جدید بودند كه سعی در استمرار و نهادینه كردن نوسازی و توسعه یافتگی ایران زمین داشتند. مجموعه مكاتباتی كه در این دفتر گردآوری و برای اولین بار انتشار عمومی می‌یابد، وجوهی از اندیشه‌ها و دغدغه‌های این دو مدرن اندیش را به علاقه‌مندان، محققان و خوانندگان تاریخ مدرنیته در ایران ارائه می‌كند.
میرزا علی‌خان امین‌الدوله پسر میرزا محمد خان سینكی(مجدالدوله) صاحب «رساله مجدیه» به تاریخ دهم آذر 1222 خورشیدی/1259 قمری (22 ژانویه 1844) در تهران متولد شد. میرزا علی‌خان آموزش‌های ابتدایی را در زبان و ادبیات فارسی و عربی نزد پدرش فرا گرفت. سه سالی كه در آذربایجان بود، نزد معلمی ارمنی، زبان فرانسه را می‌آموزد. میرزا علی‌خان به سن پانزده سالگی به خاطر مهارت در خوشنویسی و انشای خوب، مورد تقدیر دربار قرار می‌گیرد. اولین سمت حكومتی میرزا علی‌خان زمانی است كه به همراه پدرش در بغداد به سر می‌برده (مرآة البلدان، 239/2) و در سال 1278 به سن هیجده سالگی به دستور ناصرالدین شاه جزو خدمه دربار گردیده است. در سال 1279 میرزا علی‌خان به نیابت اول وزارت امور خارجه ارتقا مقام می‌یابد. سالیانی بعد میرزا علی‌خان به منشیگری پادشاه (منشی حضور) رسیده و سرانجام در سال 1299 قمری ملقب به «امین‌الدوله» شد. در مسافرت اول ناصرالدین شاه به فرنگ، امین‌الدوله هم جزو ملازمان بود. یك سال بعد از این سفر، امین‌الدوله امتیاز احداث چند خط پست و چاپارخانه (خاطرات سیاسی، ص7) و سپس ضرابخانه را به دست آورد و با تأسیس وزارت پست، به مدیریت آن منصوب شد. امین‌الدوله در این مقام، به عضویت دارالشورای كبرای دولتی هم دست یافت. امین‌الدوله در تداوم مقامات حكومتی‌اش، مدتی ریاست مجلس دولتی، وزارت رسائل خاصه، وزارت اوقاف، را هم به عهده داشت.
با مرگ ناصرالدین شاه، امین‌الدوله مدتی به پیشكار ولعیهد (محمد علی میرزا) انتخاب گردید. امین‌الدوله در مدت كوتاهی كه در تبریز به سر می‌برد، به ایجاد و احداث مدارس جدید ایران مبادرت ورزید؛ در دوره‌ای بعد از بازگشت به تهران، امین‌الدوله در كابینه‌های پیش از مشروطیت، در سمت‌های وزارتی فعالیت داشت تا به صدراعظمی مظفرالدین شاه منصوب شد؛(بر بال بحران،ص19) امین‌الدوله در همین زمان به شاه قاجار نزدیك شد و در یك گفت و گوی خصوصی طرح‌های اصلاح‌طلبانه و نوجویانه‌اش را به گوش شاه رساند. نامه‌ای از امین‌الدوله در دست است كه پیشنهاد تنظیم فانون اساسی، رد قرضه خارجی و... را برای شاه نوشته است. مدت زمامداری امین‌الدوله به واسطه كارشكنی‌های مخالفان و مسافرت مظفرالدین شاه به اروپا كه از طریق قرضه خارجی تأمین شده بود، دیری نپایید و او در 16 صفر 1316 قمری از صدرات معزول و دوره‌ای از فعالیت‌های سیاسی و اجرایی امین‌الدوله خاتمه یافت؛ از آن پس او به مسافرت پرداخت و تبیعیدوار در ملك شخصی‌اش در لشت نشاء گیلان به سر برد تا در تاریخ 19 اردیبهشت 1283 خورشیدی (8 مه 1904) به سن 61 سالگی در چهره در خاك كشید.(خاطرات نویسی ایرانیان، ص128)
میرزا علی‌خان امین‌الدوله اقدامات اصلاحی و نوگرایانه‌اش را در استمرار كنش‌های نوجویانه قایم مقام و امیركبیر می‌داند. (خاطرات سیاسی امین‌الدوله،ص10) درخواست امین‌الدوله از مظفرالدین برای اعطای قانون اساسی را می‌توان در همین راستا مورد دقت و تأمل قرار داد. بی‌تردید اقامت در سرزمین فرنگ و آگاهی از شرایط تغییر یافته جهان، از زیرساخت‌های تحول فكری امین‌الدوله و شناخت كنش و منش نوگرایانه پیشكسوتانی است كه او را تداوم بخش راه اصلاح‌طلبی در ایران عصر قاجاریه می‌نمایاند. این مساله از برخی نامه‌هایی كه از امین‌الدوله در این مجموعه منتشر می‌شود، در كنار خاطرات سیاسی كه پیش از این انتشار یافته است، روشن‌تر می‌شود؛ بر اساس درك و دریافت امین‌الدوله از دنیای مدرن بود كه مدرنیزاسیون در بخشی از ساختارهای اقتصادی و سیاسی سرلوحه اقدامات وی قرار می‌گیرند.
امین‌الدوله بر این باور بود كه پیشرفت و توسعه دنیای مدرن در ارتباط منطقی و تاریخی با برتری سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قرار دارند (خاطرات سیاسی، ص7) و برای توسعه ایران بایستی به اجرای طرح‌های عمرانی و نوسازی اقتصادی مبادرت ورزید. با این دیدگاه امین‌الدوله موافقت ناصرالدین شاه را در ایجاد پستخانه جلب كرد؛ به همت امین‌الدوله برای اولین بار در تاریخ ایران، اداره پست با تشكیلاتی كارآمد و منظم و تعیین حقوق ماهیانه برای كارمندان آن ایجاد و خدمات ارسال نامه‌ها و دیگر مراسلات را بر عهده گرفت. (تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، 40/2)
اقدام دیگری كه در نوسازی اقتصاد سنتی ایران می‌توانست ثمربخش باشد، اصلاح ضرب سكه‌های مسی و تعیین عیار آن‌ها و ضرورت به كارگیری دستگاه‌های تازه برای ضرب سكه بود كه امین‌الدوله آن را به مقاطعه از ناصرالدین شاه به دست آورد و با مخالفت درباریان نتوانست به فرجام درست‌اش برساند؛ با این حال دستیازی امین‌الدوله به اصلاح پولی كشور، حكایت از آگاهی او از تحولات مالیه جهان نوپیدای آن عصر داشت. با این حال بعد از امكاناتی كه امین‌الدوله برای وضعیت پولی ایران به وجود آورده بود، ضرب سكه با عیارهای متفاوت در شهرهای مختلف از رواج افتاد؛ اگرچه سكه‌های بی‌حساب و بی‌پشتوانه توسط متقلبان مخالف امین‌الدوله و رضایتمندی شاه قاجار پابرجا ماند و در آستانه مبادلات اقتصادی و مالیه ایران با دنیای مدرن، ضربات جبران ناپذیری را بر سیستم مالیه و تنزل ارزش پول كشور وارد ساخت.
دستگاه قضایی كشور، از دیگر مواردی است كه امین‌الدوله سعی در اصلاح و نوسازی آن داشت؛ امین‌الدوله اهتمام به تشویق شاه مبنی بر تدوین قانون مدون در امور قضایی داشت. او گذشته از این كه رساله «مجدیه» پدرش را به دقت و با تأمل خوانده بود و از سویی با میرزا ملكم خان ناظم الدوله نیز در ارتباط فكری و مراسلاتی بود، در نظر داشت كه با جداسازی قوانین عرفی از دستورات دینی، به سازماندهی امور قضاوت در ایران، كه این امر با مخالفت پایگان دینی و بخش عمده‌ای از درباریان مواجه و با شكست روبرو شد. آگاهی امین‌الدوله از اصلاحاتی كه در كشور عثمانی به وقوع پیوسته بود، او را در نوسازی كشور، به ایده جداسازی نهاد قضایی شرع از قوانین مدون عرفی متمایل كرده بود.
از دیگر اقدامات اصلاحی امین‌الدوله در مقام وزارت اوقاف، پیشنهاد مصرف تمبر و نشان دولتی بر اسناد رسمی و ارائه عایدات آن به خزانه حكومت بود؛ این طرح هم با مخالفت پایگان دینی و مماشات ناصرالدین شاه با مخالفان، از دستور اجرا خارج شد.
تعدیل دخل و خرج حكومت و اصلاح مالیه كشور كه امین‌الدوله با به كارگیری ناصرالملك قراگوزلو، اقتصاددان و فارغ تحصیل دانشگاه آكسفورد به آن مبادرت كرد، همانند دیگر طرح اصلاحی وی به ناكامی برخورد.
امین‌الدوله كه از شرایط جدید دنیای روزگارش و سخن دیپلماتیك آگاهی كافی داشت، در مقام صدر‌اعظم و وزیر امور خارجه، به مصالح ملی اهتمام داشت و در صدد محدود كردن نفوذ خارجیان در اقتصاد و سیاست ایران بود؛ با این پیش زمینه امین‌الدوله، مشاركت خارجیان را در بهبود وضعیت اقتصادی كشور در نظر می‌گرفت و به انعقاد قراردادهای بزرگ با دولت‌ها و سرمایه‌داران خارجی اقدام می‌كرد. تمایل به طرف قدرت سوم (بلژیك)در سیاست خارجی و نوسازی اقتصادی ایران، یكی دیگر از راهكارهای مدبرانه امین‌الدوله در حفظ استقلال كشور و ایجاد موازنه میان دو قدرت بزرگ روسیه و انگلستان در ایران دوره ناصری بشمار می‌رود.
ایجاد مدارس سبك مدرن در ایران و اهتمام به آموزش ابتدایی، از دیگر اقدامات اصلاح‌گرایانه امین‌الدوله بود كه به تعبیر خودش با مخالفت خوانی درباریان و خلوتیان مواجه و ناكام ماند. با این حال در آخرین دیدار حضوری كه امین‌الدوله با مظفرالدین شاه داشته است، از او می‌خواهد كه به كشور ایران مشروطه اعطا كند؛ چرا كه «اگر مملكت قانونی و مشروطه شود، همه و حتی شاه هم مقامش ثابت و محكم می‌شود. حقوق مرتب و كافی برای خود و دربارش خواهد داشت، مسئولیت وكلای ملت و وزرای مسئول خواهد بود و شاه شخص محبوب و بی‌مسئولیت و راحت می‌شود.»
میرزا علی خان امین‌الدوله در زمینه‌های فرهنگی و نوشتاری، آثاری از خود به یادگار گذاشته است؛ مهم‌ترین نوشته امین‌الدوله «خاطرات سیاسی» او است كه به حفظ و تكمیل پسرش محسن خان (معین الملك) و به اهتمام حافظ فرمانفرمائیان به چاپ رسیده است. «سفرنامه مكه» به اهتمام اسلام كاظمیه دیگر نوشته‌ای است كه از امین‌الدوله منتشر شده است.از ملكم خان ناظم الدوله هم در دوره حاضر، رسالات‌اش را حجت الله اصیل به این شناسه منتشر كرده است:«رسالات میرزا ملكم خان ناظم الدوله»، تهران، نشر نی، 1381. بخشی از نامه‌های دیپلماتیك‌اش را هم من منتشر كرده‌ام به این شناسه: «گزیده نامه‌های میرزا ملكم خان ناظم الدوله»، تهران، انتشارات چشمه، 1389. «مكاتبات میرزا ملكم خان ناظم الدوله و میرزا علی خان امین الدوله» كه بیش از بیست سال با هم دوستی داشته‌اند، را من در دست انتشار دارم.

---------------------------

از سامانه حزب و صفحه رسمی حزب مشروطه ایران (لیبرال دموکرات) در فیس بوک دیدن کنید.

---------------------------