شهروند ایران یا شهروند قوم؟

هر گامی در مسیر بد مخاطرات خود را دارد زیرا در اجتماع نیز مانند طبیعت هیچ چیز از میان نمی رود. انحراف هرچه بزرگ تر، ایستادگی دربرابر آن لازم تر.

پس از چند ماهی فروکش کردن بحث ها یکبار دیگر مسئله قومی ــ در جا هائی با هدف کمرنگ کردن یکپارچگی ملی ــ بالا گرفته است. درطیف چپ، اتحاد جمهوریخواهان ایران سومین گردهمائی خود را برگزار کرد که چون این گفتار پیش از آن نوشته شده است نمی توان دانست چه در آن گذشت. همین اندازه از سند های پیش از گردهمائی آشکار بود که پس از همکاری با بخش هائی از حکومت اسلامی، مسئله به اصطلاح ملی-قومی مهم ترین جا را در بحث هایشان داشته است ــ عنوانی که گروهی از آنان به عمد برای سردرگمی افکار عمومی، و در نهایت، جا انداختن "ملت" های دارای حق تعیین سرنوشت ایران بکار می برند. در طیف راست با شرکت چند تنی نمایندگان گرایش چپ در تدارک سومین نشست خود هستند که مهم ترین دستاورد دو نشست پیشین آنان وارد کردن مقوله حقوق سیاسی اقوام ایران در گفتمان سیاسی بوده است.
از یک سو می کوشند قوم را همان ملت بشمارند و دو واژه با معنای متفاوت را در همه جا، مترادفا بکار برند تا گذار از یگانگی ملی به چندپارگی ملت آسان شود. در سوی دیگر آنچه را که در میثاق های پیوست اعلامیه جهانی حقوق بشر، پیاپی و به اصرار "حقوق سیاسی افراد متعلق به اقلیت های مذهبی و قومی" نامیده شده به اقوامی که هر کس می تواند تعریف خودش را از آنها داشته باشند می بخشند؛ و نه تنها به ملت یگانه ایران بلکه به حقوق شهروندی نیز که میراث بیست و پنج شش سده تلاش بهترین های انسانیت است پایان می دهند. در هردو سو ملاحظات تنگ و اشتباه آمیز تاکتیکی، "راه دوزخ (تجزیه و پاکشوئی قومی) را، (به پشتیبانی بیگانه،) با نیات (نا) خوب هموار" می کند.
مهم نیست که هیچیک از دو گردهمائی، رویداد تاریخسازی نخواهد بود و مردم ما از این روز ها فراوان دیده اند. ولی هر گامی در مسیر بد مخاطرات خود را دارد، زیرا در اجتماع نیز مانند طبیعت هیچ چیز از میان نمی رود. انحراف هرچه بزرگ تر، ایستادگی دربرابر آن لازم تر. از دو انحرافی که اکنون مبارزه با جمهوری اسلامی را زیر سایه برده است این کوشش دانسته و ندانسته برای تجزیه ملت ایران ــ تا نوبت سرزمین ایران هم به دست نیرو های بیگانه برسد ــ بزرگ تر است. گرایش به همکاری با بخش هائی از رژیم به بهانه کمک به اصلاحات و دگرگشت مسالمت آمیز، اثری موضعی دارد و بهر حال رژیمی که امریکائیان هوادار اصلاح طلبان را نیز گروگان می گیرد و به زندان می اندازد کار را به اندازه کافی بر اینگونه "مسالمت جویان" دشوار می سازد. اما جا انداختن گفتمان تجزیه طلبی بکلی از رنگ دیگر است.
خوشبختانه صدا های نیرومندی از طیف چپ به بحث ملی (بحث مربوط به ملت ایران) دربرابر "مسئله ملی" میراث استالین پیوسته اند. چه جمهوریخواهان و چه مشروطه خواهانی که برای جلب یک دو سازمان قومی دامن از دست داده اند با چالشی روبریند که آنان را اگر به ندای منطق و مصلحت ملی تسلیم نشوند از این هم بی ربط تر خواهد کرد. از آن صدا ها به سه بانگ رسا می خواهم اشاره کنم که به گردن ما حق بزرگ دارند.
نخست آقای بابک امیرخسروی است که از سالیان پیش یکایک دعاوی تجزیه طلبان را در میان چکش دانش گسترده و سندان احساس تعهد ملی خود خرد کرده است و به عنوان نمونه توصیه می کنم به آنچه در این زمینه در اسناد گردهمائی سوم جمهوریخواهان نوشته است نگاهی بیندازند. همان عقل سلیمی که با نگاه به ترکیب جمعیتی آمیخته و پراکنده ایران ــ فراورده سه هزاره تاریخ مشترک ــ به بحث وارد کرده بس است که ملت سازان را در دو سوی طیف به سوزندگی آتشی که می افروزند آگاه سازد.
دوم آقای محمد امینی است که با قلم پربار خود در کتاب پس از مقاله، همه بنیاد های ملت سازی و جدائی اندازی را برباد داده است. هنگامی که از نامه ارغون مغول به نام شاه ایران به سلطان عثمانی و پاسخ او، هردو به فارسی، شاهد می آورد جعلیات مربوط به تحمیل زبان فارسی را بر متعصب ترین شوونیست ها نیز آشکار می کند. شعری که او از دیوان طبری نیما یوشیج (که تازگی در ایران چاپ شده) برای یک هم میهن کرد می خواند و هیچ کدامشان از آن سر در نمی آورند برای آن هم میهن نیز دیده گشاست. (پس ملت یا ملیت مازندرانی هم هست!) آنگاه با اشاره به اینکه در ایران به هزار و دویست زبان و گویش سخن می گویند نشان می دهد که تقسیم ملت ایران به ماهیت های سیاسی بر پایه زبان (اقوام دارای حقوق سیاسی) چه معنی دارد.
سوم آقای حشمت رئیسی است که شمشیر زبانش بر گرایش های ضد ملی از چپ و راست کشیده است و بسیاری را بویژه در طیف چپ بر طرح هائی که بیگانگان، از سر دشمنی با رژیم اسلامی، برای برهم زدن ایران دارند بیدار کرده است. این هر سه در پیکار برای نگهداری یگانگی و یکپارچگی ایران سهمی دارند که در آینده آشکار تر خواهد شد. هنگامی که مردم ایران باز صاحب اختیار سرنوشت ملی خود شوند بهتر درخواهند یافت که رویهم ریختن جمعیت و منابع این کشور در چهارچوب مرز های کنونی چه امتیاز بزرگی برای همگی ما خواهد بود و چگونه ما را سرانجام به کاروان پیشرفتگان خواهد رساند.
* * *
اولویت دادن به گفتار فدرالیسم، به ملت بجای قوم، و زبان به عنوان عامل جدائی، پیامد هائی دارد که جایگزین (آلترناتیو) سازان آرزومند درباره شان اندیشه نمی کنند. یا پای نقشه های جغرافیا ایستاده اند و رنگ ها را پس و پیش می برند. یا حقوق سیاسی را نه به شهروند برابر ایرانی، در جامعه ای که هم می خواهد از قرون وسطا بیرون بیاید و هم به یوگوسلاوی و عراق وارد نشود، بلکه به گروه هائی می دهند که زبان را بجای همه چیز نشانده اند. کشوری یکپارچه را می کوشند نخست به نام فدرالیسم تکه پاره کنند و تکه پاره های بدرآمده از پاکشوئی های قومی را ــ اگر هیچگاه به عنوان یک کشور بدرآید ــ موقتا در یک ساختار فئرال گردهم آورند تا مرحله جدائی نهائی فرا رسد. زبان فارسی ساختهء هزار سال فرمانروائی سلسله های ترک را که در دوازده سده گذشته بنمایهء یگانگی و بیداری ملی بوده است عامل دشمنی معرفی کنند و بر بینوائی فرهنگی همه اقوام ایران بیفزایند.
ایستادگی دربرابر این گرایش های خطرناک از سر رقابت یا دشمنی نیست. ما رقیبی نمی شناسیم که از امر ملی به او بپردازیم؛ و دشمنی با ایرانیانی که هرچه بگویند، هیچ کمتر از ما ایرانی نیستند دشمنی با خودمان خواهد بود. ولی برملا کردن حقیقت کسانی که بهر بها درکار جا انداختن حقوق سیاسی اقوام هستند به خود آنان کمک خوهد کرد که در امر همبستگی گرایش ها کامیاب تر شوند. همچنین نشان دادن مخاطرات راهی که فدرالیست های قومی در پیش گرفته اند احتمالا جان هزاران تن از مردمی را که به نامشان می خواهند کشور را به آتش بکشند نجات خواهد داد. سرانجام، بازگشت هردو گروه از این کژراهه به کارزار عمومی با جمهوری اسلامی کمک خواهد کرد.
در برلین جمهوریخواهان با مشکل رابطه با بخش هائی از رژیم و همکاری با نیرو های مدرن غیر جمهوریخواه،هردو از یک ریشه، روبرو بودند و امید است مسئله ملی استالینی را همچون روپوشی بر ناتوانی از گشودن آن دو مشکل نکشیده باشند. در پاریس آنها که در جستجوی همبستگی، شکاف و جدائی در صف همفکران انداخته اند می باید هشیار باشند که تاکتیک هائی از گونه مسکوت گذاشتن موضوعی که دو بار تصویب و تایید شده است کسی را متقاعد نخواهد کرد. مشکل حقوق سیاسی اقوام با رای گرفتن و رای نگرفتن گشوده نخواهد شد. این امری قابل رای گیری نیست و مرزی است که از آن نمی توان گذشت.
اما دست کم در برلین مایه های امیدواری کم نیست. گذشته از آقای امیر خسروی چند تن از ناماوران جمهوریخواه پیشنهاد کردند که گردهمائی، مصوبات سازمان ملل متحد را که همه تاکید بر حقوق مدنی و فرهنگی و سیاسی افراد متعلق به اقلیت های ملی و مذهبی و قومی و زبانی دارد بپذیرد زیرا به نظر آنان "هیچ نیروی سیاسی معقولی با مصوبات سازمان ملل جرات مخالفت نخواهد داشت." باید دید نظر امضا کنندگان درباره سرورانی که "حقوق سیاسی قومی را از حقوق شهروندی بالا تر" می دانند و جرئت نگاه کردن به اسناد سازمان ملل متحد را ندارند چیست؟