سياست شانزده ساله ها

متمدن شدن يعنی پذيرفتن مخالفت و تفاوت، به عنوان بخش ديگری از آنچه تعادل اجتماعی را می سازد. جامعه متعادل يک شکل نيست؛ چندگرا و چند گونه است.

در سياست ايران، مانند روانشناسی ايرانی، عواطف تند بالا ترين جا را داشته است، بالا تر از واقعگرائی، مصلحت ملی، حتی سود شخصی در تنگ ترين تعبير آن. ما مردمی هستيم که زود برانگيخته می شويم، به زبان ديگر تعادل خود را از دست می دهيم. زيرا انسان هرچه از بلوغ عاطفی دور تر باشد زود تر و بيشتر دستخوش عواطف تند است. عاطفه تند (يا شور) را در اينجا از نداشتن معادل بهتر به معنی passion می آوريم که، چنانکه هيوم به ما آموخت، زمينه اصلی روان آدمی است. خرد و انتلکت به ما می گويد که چگونه با عواطف خود کنار آئيم و آنچه را که خاطرخواه آنهاست به عمل درآوريم. از اينجاست که بلوغ عاطفی از بلوغ عقلی بسيار مهم تر است. انسانی که به بلوغ عاطفی برسد می تواند تعادل در رفتار داشته باشد و سود شخصی روشنرايانه خود را بازشناسد. تعادل در رفتار يک عنصر فرزانگی است و فضای اجتماعی را قابل زندگی تر می کند؛ و سود شخصی روشنرايانه (بهتر فهميده) هرکس بخشی از خير همگانی است و ازاين رو، سود شخصی برتری است. آنکه جنگل را بی دريغ می برد خودش نيز، اجتماع به کنار، از آنکه جنگل را در همان حال بازمی کارد زيانکار تر خواهد بود. هوشبهر (IQ) و انتلکت اگر با رشد عاطفی همراه نباشد می تواند در خدمت زشتی و بدی قرار گيرد و فرد و پيرامونش را به ويرانی کشد.
گذشته نزديک تر ما نشان می دهد (رفتن به دور تر ها لازم نيست) که جامعه ما از نظر رشد عاطفی رويهمرفته با يک نوجوان شانزده ساله قابل قياس بوده است: کينه و خشمی که همواره از زير پوست بیرون می جهد، زود رنجی از کم ترين خلاف انتظار، و بی اختياری در برآوردن خواست ها بلکه هوس ها؛ سستی و زودباوری از يک سو و آشتی ناپذيری و سرسختی دربرابر واقعيت ها از سوی ديگر؛ آمادگی برای هر زياده روی؛ شتابزدگی در تصميم گيری و قضاوت؛ انداختن هر مسئوليتی از گردن خود؛ نه عيبی در خود ديدن، نه هيچ نظر خطاپوشی به ديگری انداختن. در ستايش به بت سازی رسيدن و در نکوهش تا نابودی همه چيز رفتن.
اين فهرست را دراز تر هم می توان کرد و رفتار ناپخته و غير مسئول بخش بزرگ و نگران کننده ای از طبقه سياسی ايران جائی برای استثنا کردن سرامدان نيز نمی گذارد. اگر ما صد سال گذشته را که دوران بيداری، دوران تجدد و پيوستن ما به کاروان جهان پيشرفته بود به اين نکبتی رسانده ايم که معلوم نيست بيرون آمدن از آن چه نکبت ديگری درپی داشته باشد از همين نارسيدگی جامعه ايرانی بوده است. بد تر از همه، گوئی آنهمه درس ها اصلا گرفته نشده است. باز هر موضوع مايه اختلافی، همه ضعف سياسی ايرانی و گرايش خودويرانگر آن را پديدار می کند.
تفاوت نمی کند که موضوع، پاک کردن حساب با يک رقيب سياسی باشد يا مسئله نا مربوطی مانند 28 مرداد (برای مردمی که نمی دانند فردا چگونه در چشم فرزندان گرسنه خود نگاه کنند) يا اموری که می تواند با موجوديت ايران سروکار داشته باشد ــ اينکه ايرانيان از هر گروه قومی (زبانی) چگونه با هم به عنوان ايرانی زندگی کنند. بحث سياسی، جنگ با وسائل ديگر است، به همان قصد کشت ــ اگر واژه ها را می شد بجای کارد به کار برد. هنگامی که پاره ای نوشته ها را می خوانيم، با زهری که از هر جمله می تراود، به خوبی می توانيم تاسف نويسنده را که چرا واژه ها را نمی توان مانند کارد به کار برد دريابيم! چنين است که در زير رژيمی که به دشمنی و کشيدن مرز های خون و آتش ميان خود و ديگری، ديگری تا حد کمترين تفاوت، زنده است آن ديگران نيز، همه از مخالفان و رنجديدگان همان رژيم، بی دريغ هيزم يک سو نگری در تنور تنفر و دشمنی می ريزند.
رساندن هر اختلاف نظر به دشمنی تا جائی که هيچ راهی برای گفت و شنود و برخورد باز نماند هر روز ديوار های ستبرتری را ميان گروه های بيشتری بالا می برد. اندک اندک می توان از اين بيمناک شد که، به سخن ريمون آرون درباره فرانسه دهه سی، ايران تنها در تنفری که ايرانيان از هم دارند وجود داشته باشد. برای کسانی که مانند دشمنان کنونی و دوستان پيشين خود در اردوی اسلامی، عمری را در دشمنی و کينه خواهی گذرانده اند شايد ديگر دير شده باشد ولی بقيه ما، اکثريتی که کشور و اجتماع را برای زندگی بهتر همگان، از جمله مخالفان و دگرانديشان، می خواهند می بايد بازنگری سراسری در رفتار و رويکرد خود بکنيم. اينهمه ميدان دادن به پست ترين، به معنی غير اجتماعی ترين عواطف، ما را به کجا خواهد برد؛ کدام جامعه بشری توانسته است با معايب اجتماعی خود پايدار بماند، و کدام عيب بد تر از ناتوانی زيستن در کنار ديگری است که به ناچار و بنا بر تعريف نمی تواند همانند ما باشد؟
بريتانيائی ها که به خشم و کين و رفتن تا پايان خشم و کين شناخته اند (هيچ زبانی مانند انگليسی کار اسلحه را نمی کند) پس از آنکه شصت سال سده هفدهم را در جنگ داخلی و کشاکش هائی که ما هنوز به شدت و ژرفايش نمی رسيم بسر بردند، و پس از سده های خونبار پيش از آن، آموختند که چگونه با هم بزيند و کار کنند و به بزرگی برسند. آنها آنچه را که رفتار مودبانه good manners می نامند به عرصه عمومی نيز راه دادند. آموختند که حد خود و ديگران را بشناسند و سرمشق بسياری ديگر شدند. من بحث های پارلمان بريتانيا را از نزديک ديده ام. دو سوی بحث در مخالفت با هم، در ميل سوزان وارد کردن ضربت های خرد کننده بر يکديگر از هيچ کس در جهان کم ندارند؛ و، مانند همه سياستگران مسئول در جامعه هائی که مردم مانند حيوانات به جان هم نمی افتند، در گير مسائل واقعی جامعه اند، اموری که مستقيما بر زندگی ميليون ها تاثير می گذارند. اما ادب و احترام و شوخ طبعی مشهور بريتانيائی نمی گذارد کار به دشمنی و بيزاری برسد و هماوردان به آسانی می توانند با هم بنشينند و جامی بزنند.
ما لازم نيست در زندگی سياسی خود ادبی را که در زندگی شخصی گاه به افراط به کار می بريم کنار بگذاريم. عرصه عمومی نيز خويشتنداری و رعايت حال ديگری را لازم دارد. متمدن شدن يعنی پذيرفتن مخالفت و تفاوت، به عنوان بخش ديگری از آنچه تعادل اجتماعی را می سازد. جامعه متعادل يک شکل نيست؛ چندگرا و چند گونه است.
هيچ چيز غم انگيز تر از گرايش به بريدن همه رشته ها، به ناممکن کردن هر توافقی اگرچه به سود همگان، در گفتار و کردار بسياری از سياسيکاران نيست. آنها لذتی را که از راندن طرف مقابل به کينه و دشمنی می برند نمی توانند پنهان کنند زيرا خود در چنان فضائی می زيند. ايرانی در نابسندگی عاطفی اش عادت کرده است جهان را در خود خلاصه و کوچک کند. حق با اوست و ديگر همه چيز رواست. ولی مردمان می توانند به پايگاهی برسند که خود را با جهان يکی کنند، بکوشند که با جهانشان بزرگ شوند. اين معنی واقعی رشد همه سويه شخصيت است. ما از اينگونه مردمان بسيار داشته ايم. گاه و بيگاه يکی از آنها توجه جهانيان را به خود می گيرد. در سده نوزدهم خيام بود که نگاه ترديد آميزش را بر باور های ريشه دار، و از آسمان تصوری به تنها زمينی که داريم انداخت؛ از اواخر سده بيستم مولوی، رومی، شده است که از مذهبی متعصب آغاز کرد و به پرواز های بلند رسيد. پيش از آنها در سده های ميانه ابن سينا بود که آغازگر بيرون آمدن اروپائيان از قرون وسطا شد. شايد به پيش بينی يک نويسنده تاجيک، نسل های آينده به زرتشت روی کنند که از همه بيشتر به کار ساختن اين جهان از روی نمونه ناشناخته جهان مينوی می آيد.
گاهگاهی انديشيدن به اين سرمشق ها در ميان غوغای مبتذل روزانه نمی بايد چندان دشوار باشد.